بررسی کریدور بین‌المللی شمال – جنوب از منظر مقامات روسیه

23 مرداد 1403

نویسنده: سهیل فضلی

مقدمه

در سال 2000 مقامات سه کشور ایران، هند و روسیه در توافقی اعلام کردند قصد ایجاد مسیر ترانزیتی جدیدی را دارند. مسیری که بندر مومبای هند در اقیانوس هند را به بندر سنت‌پترزبورگ روسیه در دریای بالتیک متصل می‌کند. این کریدور دارای سه شاخه شرقی، میانی(ترانس خزر) و غربی است که هر سه آن‌ها از مسیر ایران عبور می‌کنند.

همانطور که اشاره شد یکی از سه کشور مبتکر این کریدور روسیه بوده است. روسیه به عنوان یازدهمین اقتصاد جهان در سال 2023، ششمین اقتصاد جهان از منظر توان خرید در سال 2023، بزرگترین صادرکننده گندم جهان در سال 2023، جایگاه کلیدی‌ای را در این کریدور دارد. از سویی دیگر بخش قابل توجهی از کریدور شمال-جنوب از مرز‌های روسیه عبور می‌کند که این امر جایگاه آن را ارتقا می‌بخشد.

با این حال عدم تحقق این کریدور در طی دو دهه گذشته این سوال را مطرح کرد که آیا کشورهای عضو توافقنامه سال 2000 حقیقتا خواهان راه‌اندازی این کریدور هستند یا خیر؟ از این رو روسیه به عنوان یکی از بازیگران اصلی این کریدور و به عنوان عضو قدرتمند و پرنفوذ این کریدور مورد بررسی قرار گرفت.

کندوکاو پیرامون نوع نگرش مقامات روسیه از این جهت برای ایران مهم تلقی می‌گردد که راه‌اندازی این کریدور نیازمند صرف زمان و هزینه‌های بسیاری است از این رو در صورت نبود نگاه راهبردی و بلند مدت از سوی طرف روسی می‌تواند به اتلاف منابع مالی و زمانی در کشور منجر شود. بدین ترتیب شناخت میزان جدیت روسیه در ایجاد این کریدور و درک عوامل موثر بر نگرش مقامات روسیه برای ایران اساسی به نظر می‌رسد.

بررسی صحبت‌های مقامات روسی نشان می‌دهد تا پیش از وقوع جنگ در اوکراین و ایجاد اختلال در تجارت روسیه با غرب مقامات روسی نگاه جدی و راهبردی به کریدور شمال-جنوب نداشته‌اند و این کریدور در اولویت روسیه قرار نداشته است. در این بین وقوع جنگ در سال 2022 و ایجاد نیازهای جدید پس از آن موجب تغییراتی در نگاه مقامات روسیه شد که جزئیات آن مورد بررسی قرار گرفته است.

ولادیمیر پوتین از 2000 تا 2022

در طی این دوره پوتین از جمله معدود سیاستمداران روسی است که توجهی به کریدور شمال-جنوب داشته و دیگر سیاستمداران روسی توجه خاصی به این پروژه ندارند. با بررسی صحبت‌های ولادیمیر پوتین در طی این سال‌ها قابل مشاهده است که کریدور شمال-جنوب به عنوان یک پروژه حاشیه‌ای و غیر راهبردی بوده است. البته پوتین در معدود سخرانی خود از آن یاد کرده است که این سخنرانی‌ها نیز یا در نشست‌هایی با طرف‌های هندی و یا در نشست‌هایی با کشورهای حاشیه دریای خزر بوده است. بدین ترتیب در قبال هند پروژه شمال-جنوب در کنار دیگر پروژه‌ها و برنامه‌های مشترکی با طرف هندی مطرح می‌شد، بیان شده و هویتی مستقل از آن نداشته است. ضمن آن که در صحنه عمل نیز در همین میزان باقی مانده بود و عملا اتفاقی از سوی هم روسیه و هم هند به وقوع نپیوست.

در قبال کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز کریدور شمال-جنوب ابزاری برای اجرای سیاست مهم‌تری بوده که روسیه در این دو منطقه پیگیری کرده است. یعنی ادغام مجدد تمام این ناحیه که در دهه 1990 بعد فروپاشی شوروی به میزان بسیاری به سمت کاهش وابستگی و روابط با روسیه رفت اما از سال 2000 پوتین سعی کرده است نفوذ خود در منطقه را به انحاء مختلفی احیا کند. یکی از این روش‌ها ایجاد وابستگی کشورهای منطقه به مسیرها و زیرساخت‌های روسیه برای برقراری روابط تجاری با دنیا بوده. بدین ترتیب روسیه سعی کرده است با ارائه مسیر آبی ولگا-دن در قالب کریدور شمال-جنوب وابستگی کشورهای منطقه را به مسیری روسی پیگیری کند. در این راستا ولادیمیر پوتین بیان می‌کند:

روسیه پیشنهاد می کند که توسعه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب را تسریع کند. تقویت پتانسیل ترانزیتی دریای خزر به ایجاد کانال اضافی که به دریای سیاه و دریای آزوف متصل می شود کمک می کند. [1]

بعد از سال 2015 و ارائه ابتکار کمربند و جاده از سوی چین، پوتین با قرار دادن کریدور شمال-جنوب و طرح کمربند و جاده چین این دو پروژه را مکمل یکدیگر می‌داند که می‌تواند به ادغام کشورهای منطقه اوراسیا کمک کند. در نگاهی مشابه میشوتسین نخست وزیر روسیه نیز در این برهه کریدور شمال-جنوب را مکمل ابتکار کمربندو جاده می‌داند و آن را بخشی از پروژه ادغام اوراسیا می‌نامد.سرگئی لاوروف وزیرامورخارجه روسیه نیز کریدور شمال-جنوب را مهمترین بخش ادغام سازمان کشورهای مشترک‌المنافع و اعضای سازمان شانگهای می‌داند. میخائیل میشوتسین در دومین کنگره اقتصادی اوراسیا این چنین بیان کرده است:

همکاری ما در توسعه حمل‌ونقل و زیرساخت‌ها از اهمیت کلیدی برخوردار است، زیرا بخشی از ادغام اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ابتکار کمربند و جاده چین، و البته، مشارکت بیشتر اوراسیا است که توسط رئیس جمهور روسیه پیشنهاد شد. توسعه کریدور حمل و نقل شرق – غرب و کریدور حمل و نقل شمال – جنوب امکان افزایش ترافیک محموله از جمله ترافیک ترانزیتی بین چین و اتحادیه اروپا را فراهم می کند. [2]

شروع دوره‌ای جدید و افزایش توجه مقامات به کریدور شمال-جنوب

با وقوع بحران در اوکراین و افزایش تنش‌ها میان روسیه و غرب و سپس اعمال تحریم‌هایی فراتر از تحریم‌های سال 2014، روسیه با مشکلات مختلفی در حوزه اقتصادی روبرو شد. همچنان که غرب سعی کرد با اعمال فشارهای گسترده انزوای روسیه در صحنه بین‌المللی را در دستور کار قرار دهد.

بدین ترتیب روسیه درصدد مقابله با اقدامات غرب برآمد. یکی از پروژه‌هایی که روسیه در این دوره جدید دنبال نمود پروژه کریدور شمال-جنوب بود. با این حال در این دوره بنادر روسیه در دریای بالتیک مقصد نیستند بلکه خود روسیه مبدا و مقصد اصلی کریدور در نگاه مقامات روسی است. این نکته قابل ذکر است که برخلاف دوران پیش از جنگ با اوکراین، علاوه بر پوتین دیگر مقامات روسیه نیز توجه بیشتری به کریدور شمال-جنوب کرده‌اند و سخنرانی‌های بیشتری با موضوع کریدور شمال-جنوب داشته‌اند. همچنان که پروژه‌های بیشتر و با سرعت بالاتری در این باب در دستورکار قرار گرفت.

ولادیمیر پوتین از کریدور شمال-جنوب به عنوان یکی از سه پروژه برتر حمل‌ونقل روسیه یاد می‌کند هرچند او در چند نوبت تاکید کرده است که کریدور شرق-غرب در اولویت بالاتری نسبت به شمال-جنوب قرار دارد. با این حال پوتین اظهار کرده است که همچنان زمان برای جبران غفلت نسبت به این کریدور باقی است و روسیه باید غفلت خود از سال 2000 را جبران کند. پوتین معتقد است:

اولویت ما برای سال 2023 توسعه زیرساخت ها خواهد بود. فکر نمی‌کنم لازم باشد همه پروژه‌ها را فهرست کنم، ما خیلی چیزها داریم: پروژه حوزه عملیاتی شرق، کریدور شمال-جنوب، و سایر پروژه‌های زیربنایی در سراسر کشور. [3]
[…] کریدور شرقی اولویت اصلی است. راه‌آهن روسیه – به جرأت می‌توانم بگویم – تلاش زیادی برای افزایش ظرفیت و حجم کلی ترافیک انجام می‌دهند [4]

از جمله مباحثی که در کلام مقامات روسیه از جمله پوتین، نخست وزیر میشوتسین و سرگئی لاوروف وزیرامورخارجه قابل مشاهده است اشاره به قطع مسیرهای تجاری قدیمی است یعنی مسیرهای اروپایی؛ بدین ترتیب هر سه نفر چندین بار درباب لزوم ایجاد مسیرهای جدید به سوی مقاصدی جدید صحبت کرده‌اند و این نکته را یادآور شدند که این مسیرها بایستی قابل اعتماد و امن باشند. میشوتسین این گونه این موضوع را مطرح کرده است:

سیاست‌های تحریمی کشورهای غیردوست، زنجیره‌های لجستیکی و تجاری را در سراسر جهان مختل کرده است. این کار وظایف جدیدی را برای ما ایجاد می کند. امروز، تسریع در توسعه زیرساخت‌هایی که بخشی از کریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی شرق-غرب و شمال-جنوب خواهد شد، مهم است. [5]

لاوروف درباب قبال اعتماد و امن بودن مسیرهای جدید معتقد است این مسیرها بایستی به دور از دسترس غرب باشد:

ما در حال ایجاد کریدورهای حمل و نقل جدیدی هستیم که به مسیرهای لجستیکی تحت کنترل غرب وابسته نخواهند بود و یا قادر به اداره تمام ترافیک نیستند. [6]

موضوع دیگر مورد توجه این سه نفر همکاری‌های جدید است. به این معنا که که کریدور شمال-جنوب می‌تواند ابزاری برای آغاز همکاری‌های جدید باشد. ابزاری که می‌تواند شرکایی جایگزین شرکای اروپایی را برای روسیه به ارمغان بیاورد. لاوروف با جزئیات بیشتری در این موضوع صحبت کرده و کریدور شمال جنوب را فرصتی برای همکاری با ایران به طور خاص، کشورهای حاشیه خزر، کشور آذربایجان به عنوان بازیگر مهم قفقاز و سازمان‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای دانسته است. میشوتسین در گزارش سالانه خود به دومای دولتی روسیه بیان کرده است:

کاهش تجارت با اتحادیه اروپا تا حد زیادی با افزایش تجارت با چین، هند، ترکیه، بلاروس، قزاقستان، امارات متحده عربی، آفریقا و آمریکای لاتین جبران شد. سهم کشورهای دوست به 77 درصد افزایش یافته است. و البته در این زمینه باید به وظایف توسعه کریدورهای بین المللی به این کشورهای دوست مانند شمال – جنوب و غرب – شرق و همچنین ایجاد زیرساخت ها از جمله بنادر در منطقه آزوف – دریای سیاه توجه کرد. [7]

به طور خاصی این سه درمورد کشورهای خاورمیانه نیز صحبت کرده‌اند. پوتین در این باب کریدور شمال-جنوب را فرصتی برای برقراری روابط تجاری با کشورهای عربی دانسته، میشوتسین از همکاری با خاورمیانه صحبت کرده و لاوروف با نگاهی دقیق‌تر شمال-جنوب را فرصتی برای جذب سرمایه اماراتی‌ها و گسترش همکاری با امارات دانسته است. پوتین معتقد است:

ما به کریدور بین المللی شمال-جنوب توجه ویژه ای خواهیم داشت. این امر مسیرهای جدیدی را برای همکاری تجاری با هند، ایران، پاکستان و کشورهای خاورمیانه باز خواهد کرد. ما به توسعه این کریدور ادامه خواهیم داد. [8]

وجه دیگری که در صحبت‌های پوتین و لاوروف قابل مشاهده است توجه به نقش کریدور شمال-جنوب در تغییر نظم جهانی از غرب به شرق است. لاوروف آن را یکی از وجوه نظم غیر غربی می‌داند و پوتین به طور کلی مقصد اصلی و نهایی آن را شرق می‌داند. لاوروف در جمع خبرنگاران بدین شکل به این موضوع پرداخته:

نه تنها روسیه، بلکه بسیاری از کشورهای دیگر پیوسته وابستگی خود را به ارزهای غربی کاهش می‌دهند، به مکانیسم‌های جایگزین برای انجام مبادلات تجاری خارجی و ایجاد کریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی جدید و زنجیره‌های ارزشی روی می‌آورند. [9]

میشوتسین و لاوروف به طور مشترک کریدور شمال-جنوب را کمکی می‌دانند برای مشاغلی که از تحریم‌ها آسیب دیده و به تجارت با غرب وابسته بودند. بدین ترتیب کریدور شمال-جنوب از منظر لاوروف نقش مهمی در کاهش وابستگی روسیه به غرب ایفا خواهد کرد. به بیان میشوتسین:

در تلاش برای کمک به مشاغل تحت تحریم‌های بی‌سابقه، دولت ایجاد مسیرهای حمل‌ونقل جدید، عمدتاً کریدورهای شرق و دریای آزوف / دریای سیاه و همچنین کریدور بین‌المللی شمال-جنوب را در اولویت قرار داده است. [10]

اظهارات ولادیمیر پوتین دارای چند نکته متمایز است که مورد اشاره دیگر مقامات نبوده است. از جمله آن که با وجود گسترش روابط تجاری با چین، گسترش روابط با هند نیز بایستی گسترش یابد و در وهله اول باید لجستیک مورد نیاز این کار ایجاد گردد. موضوع دیگری که مورد توجه پوتین قرار گرفته گسترش روابط با کشورهای آفریقایی از طریق کریدور شمال-جنوب است. به طور کلی پوتین از گسترش لجستیک به سوی جنوب جهانی و آفریقا سخن می‌گوید که این کار از طریق کریدور شمال-جنوب پیگیری می‌شود:

اگر تجارت ما با چین در سال جاری به نزدیک به 200 میلیارد دلار برسد، افزایش آن با هند نیز درست است. [11]

همچنین پوتین در مجمع اقتصادی و بشر دوستانه روسیه و افریقا گفت:

روسیه به طور فعال جریان های حمل و نقل و لجستیک خود را به جنوب جهانی، از جمله آفریقا، تغییر جهت می دهد. کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب که ما در حال ساخت آن هستیم، برای دسترسی محصولات روسی به خلیج فارس و اقیانوس هند، با اتصالات بیشتر از طریق کوتاه‌ترین مسیر دریایی به قاره آفریقا و سایر مناطق طراحی شده است. طبیعتاً می توان از این کریدور به صورت معکوس برای تحویل کالاهای آفریقایی به روسیه استفاده کرد. [12]

همانطور که مشاهده شد مقامات روسیه بعد از آغاز جنگ و سپس گسترش تحریم‌های غرب علیه روسیه متوجه اهمیت کریدور شمال-جنوب شده‌اند و بدین ترتیب این کریدور جایگاه مهمی در نگاه مقامات روسیه پیدا کرده است. بدین ترتیب این نگرانی مطرح است که آیا با پایان جنگ و پایان روابط چالش برانگیز با غرب و خصوصا اروپا، روسیه دست از مسیرهای نوین همچون شمال-جنوب خواهد کشید؟ لاوروف به این موضوع اشاره کرده است. لاوروف اینگونه مطرح کرد:

اگر و زمانی که در مقطعی، اروپا ناگهان بگوید که آنها بیش از حد واکنش نشان داده اند و علاقه مند به احیای روابط اقتصادی و تجاری ما هستند، ما نباید آنها را کنار بزنیم. ما خواهیم دید که این پیشنهاد چقدر خوب است و تنها پس از آن واکنش نشان خواهیم داد. [13]

بدین ترتیب کریدور شمال-جنوب بعد از قطع روابط تجاری و اقتصادی با اروپا و سپس حرکت روسیه برای یافتن شرکای جدید سیاسی و اقتصادی نقش‌های چندگانه‌ای پیدا کرده و به یکی از کلیدی‌ترین پروژه‌های در دست انجام و مورد پیگیری مقامات روسیه قرار گرفته است. دیگر مقامات روسیه از جمله خسنولین معاون نخست وزیر، ساولیف و استاروویت وزرای سابق و فعلی حمل‌ونقل دولت روسیه بعد از سال 2022، توجه ویژه‌ای به کریدور شمال-جنوب کرده‌اند و به‌طور کلی نگاه منطبقی با دیگر مقامات کلیدی و ارشد همچون پوتین، میشوتسین و لاوروف داشته‌اند.

گسترش زیرساخت‌ها در دستورکار دولت روسیه

در کنار این موضوع که نگاه مقامات روسیه به کریدور شمال-جنوب به چه شکلی است این موضوع نیز دارای اهمیت است که روسیه بر روی زمین چه پروژه‌هایی را در روسیه دنبال می‌کند. عمده پروژه‌هایی که روسیه برای ایجاد زیرساخت‌های لازم برای شکل‌گیری کریدور شمال-جنوب در دست اقدام دارد شامل پروژه‌های بزرگراهی، پایانه‌های مرزی، توسعه راه‌آهن و لایروبی بنادر و مسیرهای آبی است.

روسیه بر روی دو بزرگراه مهم در قفقاز کار می‌کند. بزرگراه R-215 و بزرگراه P-217 که هر دو از مرز آإربایجان شروع شده و سپس از طریق پیوستن به شبکه‌ای از راه‌ها به مسکو می‌رسند. تعریض جاده، ایجاد پل‌های تقاطعی، ایجاد روشنایی، تاسیس ایستگاه‌هایی برای استراحت رانندگان و به طور کلی ارتقا این دو مسیر توسط دولت روسیه انجام شده و بخشی درحال انجام است. درحوزه پایانه‌های مرزی نیز ظرفیت دو پایانه مرزی با آذربایجان افزایش یافته و همچنین دیجیتالی کردن پایانه‌ها برای افزایش سرعت حرکت کامیون‌ها پیگیری شده.

در حوزه حمل‌ونقل ریلی ایجاد ایستگاه جدید ریلی در مرز روسیه و آذربایجان توسط روسیه پیش بینی شده است که سرعت بازرسی و ترخیص قطارها را افزایش می‌دهد. البته این پروژه در مرحله طراحی ایستگاه است و همچنان بر روی زمین اتفاقی رخ نداده. مهمترین و گسترده‌ترین اقدام روسیه مربوط به حوزه دریایی و بنادر روسی است. از سال 2022 تاکنون لایروبی بنادر روسی در ولگا و بندر ماخاچکالا در دستور کار روس‌ها بوده و حجم بالایی از گل‌ و لای برداشته شده است. همچنین دیواره سازی رود ولگا نیز درحال انجام است تا از ورود گل به بستر رودخانه جلوگیری شود.

جمع بندی

درک تغییر معادلات منطقه‌ای و جهانی در طی سالیان اخیر از سوی مقامات روسیه و دگرگونی در شرایط و اقتضائات اقتصادی، سیاسی و امنیتی روسیه موجب تغییر نگرش آنان به مسائل پیش روی روسیه شده است. از این رو این عوامل محرکی برای نیل به سمت ایجاد همکاری‌های جدید و پایدار شده و کریدور شمال-جنوب یکی از وجوه این گرایش است. در چنین زمانی فرصت مناسبی برای ایران ایجاد شده تا با لحاظ نمودن منافع اقتصادی، سیاسی و امنیتی خود، سطح جدیدی از همکاری‌ها را با روسیه در قالب کریدور شمال-جنوب آغاز نموده و از منافع حاصل از این همکاری سود لازم را بدست آورد.