مقدمه
پس از جنگ روسیه و اوکراین، غرب به رهبری آمریکا شروع به اعمال تحریمهای گسترده برای ایجاد موانع بر سر راه تجارت روسیه کرد. هر چند این تحریم‌ها به ظاهر بخش کشاورزی روسیه را معاف می‌کرد ولی تحریمهای بانکی، کشتیرانی و بیمه در نهایت تجارت مواد غذایی مانند غلات، دانه‌های روغنی و روغن را تحت تاثیر قرار داد. این مسائل منجر به واکنش روسیه در سطحی مشابه شد و کرملین واردات برخی از اقلام خوراکی را از کشورهای غیر دوست ممنوع کرد. چنین وضعیتی یک فرصت برای نقش آفرینی ایران به عنوان هاب مواد غذایی و پل اتصال بین روسیه و کشورهای CIS [1] با جنوب جهانی است.
تحریمهای روسی علیه غرب
تحریمهای غربی علیه روسیه در نهایت موانعی جدی بر سر راه صادرات غلات و کود این کشور ایجاد کرد. با توجه به سهم بالای روسیه در تولید و صادرات جهانی این محصولات، امنیت غذایی جهانی دستخوش تلاطم شدیدی شد. با این حال روسیه نیز در مدت کوتاهی، به تلافی قوانینی علیه کشورهای تحریم کننده وضع کرد.
روسیه که پیش از این قوانین محدود کننده‌ای برای واردات میوه و سبزیجات از کشورهای غیر دوست وضع کرده بود، واردات میوه و سبزیجات را تا 30 دسامبر 2024 از این کشورها ممنوع کرد.[2] ممنوعیت تامین، شامل کشورهایی می‌شود که در رابطه با الحاق کریمه در سال 2014 علیه روسیه اعمال تحریم کرده یا از آن تحریم‌ها حمایت کرده‌اند. این کشورها در وهله اول شامل آمریکا، اتحادیه اروپا، استرالیا، نروژ، کانادا بودند و کشورهای اوکراین، آلبانی، مونته‌نگرو، ایسلند، لیختن‌اشتاین، بریتانیا و ایرلند شمالی به آن اضافه شد.
وابستگی روسیه به واردات میوه و سبزیجات از کشورهای غیر دوست و فرصت ایران
طبق گزارش OEC، روسیه در سال 2021 حدود 40 درصد از میوه و سبزیجات وارداتی خود را از کشورهای اروپایی و غیردوست وارد می‌کرد که در حال حاضر با این کشورها از بعد سیاسی و اقتصادی دارای تضادهای جدی هستند.
شکل 1 – کشورهای مبدا صادرکننده میوه و سبزیجات به روسیه در سال 2021
تصویب چنین قانونی یک فرصت استثنایی به ایران می‌دهد تا با بهره‌گیری از موقعیت ژئوپلتیکی خود به شکل یک راهگذر برای صادرات انواع میوه‌ها از جنوب جهانی به شمال جهانی عمل کند. این راهگذر تجاری که همان کریدور شمال جنوب است، شامل کشورهایی نظیر روسیه، اتحادیه CIS و اروپای شرقی در «سمت شمال» و کشورهای شرق آفریقا و غرب و شرق آسیا نظیر مالزی، اندونزی، هند و پاکستان در «سمت جنوب» می‌شود. این بدان معنی است که ایران با قرارگیری در میانه این کریدور نقش واسطه بین شمال و جنوب جهانی را ایفا خواهد کرد و روسیه و کشورهای CIS ضمن صادرات غلات و دانه‌های روغنی به جنوب جهانی، نیازهای خود را از صادرات همین کشورها در مسیر کریدور شمال-جنوب با وساطت ایران برطرف خواهند کرد.
کشورهای شمال کریدور شمال-جنوب نظیر روسیه، تولید کننده عمده غلات در جهان هستند و کشورهای جنوب این کریدور واردکننده غلات هستند و در عوض میوه‌های گرمسیری مانند موز، انبه و خرما و محصولاتی نظیر کائوچو و پالم تولید می‌کنند که روسیه و کشورهای CIS به دلیل آب و هوای سرد امکان تولید آن‌ها را ندارند. به عنوان مثال طبق گزارش Trademap [3]روسیه در سال 2021 حدودا 1 میلیارد دلار موز، 318 میلیون دلار میوه‌های گرمسیری و 1.5 میلیارد دلار سبزی و صیفیجات وارد کرده است.
علاوه بر این، طبق گزارش OEC و Trademap کشورهای حوزه CIS در سال 2020 حدودا 1.2 میلیارد دلار سبزی و صیفیجات، 4.6 میلیارد دلار میوه و خشکبار، 1.3 میلیارد دلار میوه فرآوری شده، 1.5 میلیارد دلار کاکائو، 1 میلیارد دلار روغن پالم و حدود 6.4 میلیارد دلار لاستیک ( از جمله فرآورده‌های کائوچو طبیعی) وارد کرده‌اند.
هند نیز در مرداد ماه 1402 به دلیل کاهش ذخایر استراتژیک خود خواستار خرید 10 میلیون تن گندم از روسیه شد که ایران می‌تواند به عنوان مسیر سریع و مستقیم، وظیفه جابجایی آن از شمال را بر عهده بگیرد. در صورتی که نیازهای کشورهای دو طرف کریدور شمال-جنوب از طریق این مسیر تامین شود، قطارها، کامیون‌ها و کشتی‌های دریای مازندران که وظیفه حمل و نقل در این مسیر را برعهده دارند، با فراهم شدن کالای قابل حمل برای مسیر برگشت، هزینه‌های حمل را برای مشتری کاهش داده و بر مزیت‌های اقتصادی این راهگذر استراتژیک خواهند افزود.
لازم به ذکر است که کشورهای جنوب جهانی نظیر هند، پاکستان، مالزی و اندونزی با برخورداری از کشاورزی توسعه یافته، نیاز مبرمی به واردات نهاده‌های کشاورزی مانند کودهای شیمیایی دارند. در شمال جهانی کشور روسیه و بلاروس قراردارند که بزرگترین صادرکننده‌های کودهای شیمیایی بوده و تحت شدیدترین تحریم‌ها قرار دارند. این فرصت نیز برای ایران وجود دارد تا با توسعه حمل و تجارت نهاده‌های شیمیایی در مسیر کریدور شمال-جنوب از موقعیت ژئوپلتیک خود بهره‌برداری اقتصادی سیاسی مناسبی کند.
در پایان باید متذکر شد که موقعیت ژئوپلتیک ایران امکان رها شدن از دام اقتصاد نفتی را خواهد داد و تحریم‌پذیری کشور با ایجاد پیوندهای امنیت غذایی با کشورهای منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای کاهش خواهد یافت. حاکمیت برای دستیابی به جایگاه مهم در حوزه امنیت غذایی باید با نگاهی کلان، نیازهای شمال و جنوب جهانی را درک کرده و با افزایش ظرفیت‌های تجاری-ترانزیتی کشور، نقش تاریخی این سرزمین به عنوان گذرگاه جهانی کالا مانند راه ابریشم را بازیابی کرده و ایران به عنوان یک بازار آزاد و در دسترس برای جهان پررنگ شود. لازم به ذکر است که ابزار دستیابی به این مهم تبدیل ایران به هاب‌های غلات، کود و غذا با استفاده از کریدور شمال-جنوب خواهد بود.
منابع________________________________________________________________________________
[1] اتحادیه کشورهای مستقل همسود یا کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (به اختصارCIS ) اتحادیه‌ای شامل برخی از جمهوری‌های مستقل اتحاد جماهیر شوروی سابق است. اعضای این اتحادیه شامل روسیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ازبکستان، بلاروس، تاجیکستان، قرقیزستان، قزاقستان، مولداوی می‌شوند. ترکمنستان به عنوان عضو همکار و افغانستان و مغولستان به عنوان اعضای ناظر این اتحادیه محسوب می‌شوند.
[2] وب سایت فرش پلازا به نقل از خبرگزاری todaykhv.ru با عنوان «روسیه واردات میوه و سبزیجات از کشورهای غیردوست را ممنوع کرد».
https://www.freshplaza.com/europe/article/9571638/in-russia-the-import-of-fruit-and-vegetables-from-unfriendly-countries-has-been-prohibited/
[3] وب سایت Trademap – https://www.trademap.org/
