مقدمه
در مذاکرات هسته‌ای، عناصر متعددی همچون سطح غنی‌سازی اورانیوم، رفع تحریم‌ها و آینده برنامه هسته‌ای ایران مورد بحث قرار می‌گیرند اما یکی از محوری‌ترین و پرچالش‌ترین موضوعات، همواره مسئله‌ی بازرسی‌ها از تأسیسات هسته‌ای بوده است. این موضوع نه‌تنها از حیث فنی و نظارتی اهمیت دارد، بلکه به‌طور مستقیم با مسائل امنیتی، اطلاعاتی و حتی حاکمیتی گره خورده و به همین دلیل، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری یا شکست توافقات ایفا می‌کند.
تلاش آمریکا برای تحمیل بازرسی‌های شدید به ایران
«ریچارد نفیو» معمار تحریم‌های آمریکا در مقاله‌ای که اخیراً در مجله‌ی «فارن افرز» منتشر کرده، اولویت اصلی واشنگتن در مذاکرات اخیر هسته‌ای را «تقویت و گسترش رژیم بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی» عنوان کرد.[1] نفیو در این مقاله تأکید می‌کند که بدون بازرسی‌های جامع و شفاف، هیچ توافقی نمی‌تواند پایداری لازم را داشته باشد. با علم به این امر، آمریکا با تمرکز بر غنی‌سازی اورانیوم به‌عنوان یک اهرم فشار، به‌دنبال آن است که ایران را به پذیرش رژیم نظارتی سختگیرانه‌تر وادارد. این سیاست به‌گونه‌ای طراحی شده که با طرح موضوع حساس توقف غنی‌سازی، ایران را در موقعیتی قرار دهد که به شرایط بازرسی‌های گسترده‌تر تن دهد و به‌اصطلاح «به مرگ گرفته تا به تب راضی شود». این رویکرد نشان‌دهنده اولویت واشنگتن برای تضمین نظارت دقیق بر برنامه هسته‌ای ایران، به‌ویژه در سایت‌های اعلامی و مخفی است.
مقامات آمریکایی در اظهارات خود مرتباً بر تحمیل یک رژیم بازرسی شدید بر ایران اصرار دارند. صحبت‌های «مارکو روبیو» وزیر امور خارجه آمریکا در شبکه‌ی «فاکس نیوز» مبنی بر «لزوم بازگشایی تاسیسات هسته‌ای ایران بر روی بازرسان آژانس و آمریکا» شاهدی بر این مدعاست.[2] با این حال، افزایش بازرسی‌ها با چالش‌های قابل‌توجهی همراه است. نفیو در مقاله خود اشاره می‌کند که بازرسی‌های گسترده‌تر، به‌ویژه از اماکن نظامی، می‌تواند به بیشتر شدن حساسیت ایران و به تبع آن تشدید تنش‌ها منجر شود. شواهد نشان می‌دهد که هرچه بازرسی‌ها گسترده‌تر انجام شوند، احتمال خرابکاری در تاسیسات هسته‌ای کشور افزایش می‌یابد. امری که حتی در اظهارات اخیر دونالد ترامپ در کاخ سفید نیز بازتاب یافته است.[3] او در پاسخ به پرسشی درباره گفت‌وگویش با بنیامین نتانیاهو، به‌طور تلویحی به امکان خرابکاری در سایت‌های هسته‌ای ایران بدون تلفات انسانی اشاره کرد و گفت:
«ما می‌توانیم با بازرسان، داخل [ایران] شویم و هر چه می‌خواهیم را برداریم، هر جایی را می‌خواهیم منفجر کنیم بدون این که کسی کشته شود.»
لازم به ذکر است که پیش از این «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها» نیز بازرسی‌ها را گامی در جهت تسهیل نفوذ اطلاعاتی و اجرای برنامه‌های خرابکاری و جاسوسی در صنعت هسته‌ای ایران قلمداد کرده بود.[4] با این وصف مشخص می‌گردد که ارتباط مستقیمی میان بازرسی‌های گسترده و احتمال اقدامات مخفیانه یا خرابکارانه در تاسیسات اتمی کشور وجود دارد. لذا هیئت مذاکره‌کننده‌ی ایرانی بایست نسبت به پذیرش شرط‌هایی مرتبط با سخت‌تر شدن رژیم بازرسی‌ها حساسیت داشته و در برابر تحمیل آن از سوی طرف آمریکایی مقاومت کنند.
درادامه، مقاله نفیو همچنین بر لزوم شفافیت در زنجیره تولید سانتریفیوژها و ذخایر اورانیوم تأکید دارد. او بیان می‌دارد که بدون نظارت دقیق بر این بخش‌ها، ایران می‌تواند برنامه هسته‌ای پنهانی خود را در تأسیسات زیرزمینی کوچک‌تر توسعه دهد که شناسایی آن‌ها دشوار است. این نگرانی با اظهارات ترامپ همخوانی دارد که بر بازرسی‌های «دقیق و بدون اعتماد» تأکید کرده و گفته است که من به هیچ‌کس اعتماد ندارم. این عدم اعتماد، محور اصلی سیاست آمریکا در مذاکرات است که بازرسی‌های سختگیرانه را به‌عنوان پیش‌شرط هرگونه توافق مطرح می‌کند. با این حال، افزایش نظارت می‌تواند به بی‌ثباتی منجر شود زیرا ایران ممکن است بازرسی‌های گسترده‌تر را به‌عنوان نقض حاکمیت ملی خود تلقی کند و واکنش نشان دهد.
در این میان، نفیو پیشنهاد می‌کند که آمریکا باید رفع تحریم‌ها را به‌صورت مرحله‌ای و مشروط به پذیرش محدودیت‌های غنی‌سازی و نظارت‌های گسترده انجام دهد. این رویکرد می‌تواند به ایران انگیزه‌ای برای همکاری بدهد اما همزمان خطراتی را به همراه خواهد داشت. به گفته‌ی نفیو، حتی کاهش محدود تحریم‌ها می‌تواند به تقویت نفوذ منطقه‌ای ایران منجر شود، مگر اینکه محدودیت‌هایی بر فعالیت‌های موشکی و نیابتی ایران اعمال گردد.
مذاکرات کنونی در حالی پیش می‌رود که هر دو طرف، به دلایل مختلف به توافق علاقه‌مندند: ایران برای رفع تحریم‌ها و آمریکا برای ایجاد ثبات در خاورمیانه و تقویت وجهه سیاسی ترامپ. با این حال، تمرکز بیش از حد بر بازرسی‌ها و طرح موضوع غنی‌سازی به‌عنوان یک ابزار فشار، می‌تواند مذاکرات را به بن‌بست بکشاند. همان‌طور که نفیو هشدار می‌دهد، بدون بازرسی‌های جامع، توافق پایدار نخواهد بود، اما افزایش نظارت نیز می‌تواند به خرابکاری و تنش منجر شود. این تناقض، همراه با اظهارات صریح ترامپ درباره امکان اقدامات مخفیانه، نشان‌دهنده پیچیدگی مذاکرات و شکنندگی مسیر پیش‌رو است.
با توجه به آنچه که بر اساس شواهد گوناگون بیان گردید، هیئت مذاکره‌کننده‌ی ایرانی باید هرگونه درخواست برای بازرسی از اماکن نظامی یا زیرساخت‌های حساس را خط قرمز تلقی کرده و آن را به‌عنوان تهدیدی علیه حاکمیت ملی رد نماید. باید در نظر داشت که تنها چارچوب قابل پذیرش تامین‌کننده‌ی منافع ملی کشور برای اجرای بازرسی‌ها «پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای» (NPT) است. لذا باید در نظر داشت که منفعت کشور در گروی رد هرگونه رژیم بازرسی فراتر از تعهدات این پیمان است. در این راستا اصرار بر بازرسی‌های گسترده را نیز باید در مذاکرات، با ارائه‌ی شواهد خطر خرابکاری، نفوذ اطلاعاتی و سابقه اظهارات مقامات و مستندات آمریکایی، خنثی و بی‌اعتبار کرد.
نتیجه‌گیری
مقاله‌ی ریچارد نفیو نشان می‌دهد که راهبرد آمریکا در مذاکرات هسته‌ای بر پایه فشار حداکثری از طریق طرح موضوع غنی‌سازی و تحمیل رژیم بازرسی‌های سختگیرانه بنا شده است؛ رویکردی که با هدف وادار کردن ایران به پذیرش نظارت‌های گسترده، به‌ویژه در سایت‌های حساس هسته‌ای و نظامی، دنبال می‌شود. در این چارچوب، خطرات مرتبط با نفوذ اطلاعاتی، خرابکاری و نقض حاکمیت ملی ایران نیز افزایش می‌یابد. نفیو همچنین با تأکید بر شفاف‌سازی در زنجیره تولید سانتریفیوژها و ذخایر اورانیوم، به لزوم کنترل دقیق بر برنامه هسته‌ای ایران می‌پردازد. در حالی که مرحله‌ای کردن رفع تحریم‌ها را راهی برای اعمال فشار تدریجی معرفی می‌کند. با این حال افراط در بازرسی‌ها می‌تواند روند مذاکرات را بی‌ثبات کرده و به افزایش تنش‌ها و فروپاشی احتمالی توافق منجر شود. از این رو، حفظ توازن میان نظارت مؤثر و احترام به حاکمیت ملی، برای دستیابی به توافقی پایدار و قابل قبول برای طرفین، ضروری خواهد بود.
منابع
[1] مجله‌ی فارن افرز، آیا توافق خوب با ایران امکان‌پذیر است؟ 26 می 2025
https://www.foreignaffairs.com/iran/good-iran-deal-possible
[2] شبکه‌ی فاکس نیوز، مارکو روبیو: برای تغییر این وضعیت به یک “پیشرفت واقعی” نیاز است، 1 می 2025
https://www.foxnews.com/video/6372195430112
[3] تارنمای رسمی کاخ سفید در یوتیوب، پرزیدنت ترامپ در مراسم سوگند دادستان ناحیه کلمبیا شرکت کرد، 28 می 2025
https://www.youtube.com/watch?v=im5y3yC16WM
[4] تارنمای بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها، رویارویی با ایران قبل از انتخابات نوامبر، 31 آگوست 2020
https://www.fdd.org/analysis/2020/08/31/confronting-iran-before-the-november-election/
یادداشت‌های مرتبط:
بازرسی از صنعت هسته‌ای، گلوگاه تعهدات در مذاکرات
اهمیت راهبردی نظارت و شفافیت در برنامه‌ی هسته‌ای ایران برای آمریکا
