مقدمه
در فضای پرتنش پس از حملات آمریکا و رژیم صهیونیستی به تاسیسات هسته‌ای کشورمان، عملکرد نهادهای بین‌المللی بیش از هر زمان دیگری زیر ذره‌بین افکار عمومی و دولت‌ها قرار گرفته است. در این میان، جایگاه و رفتار آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز به یکی از محورهای اصلی بحث و ارزیابی تبدیل شده است.
فرسایش اعتبار آژانس به‌واسطه همراهی با تجاوزات آمریکا و رژیم صهیونیستی
در شرایطی که نظام بین‌الملل به‌شدت دچار بحران مشروعیت در نهادهای چندجانبه شده است، عملکرد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز زیر ذره‌بین تحلیلگران و دولت‌ها قرار گرفته است. تداوم هم‌جهت بودن اقدامات و گزارشات این نهاد با تجاوزات آشکار رژیم صهیونیستی و آمریکا به تأسیسات و حاکمیت ملی جمهوری اسلامی ایران، موجب فرسایش اعتبار و تضعیف جایگاه بی‌طرفانه آن در عرصه بین‌المللی شده است. یک نهاد فنی-حقوقی که مأموریت آن تضمین استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای است، زمانی که با نقض‌های فاحش حقوق بین‌الملل همراهی می‌کند، عملاً به آلت دست آمریکا و اسرائیل بدل می‌گردد. برای مثال، گزارش محرمانه‌ای که در ژوئن ۲۰۲۵ توسط بلومبرگ منتشر شد، از طرف بازرسان آژانس با لحنی افترا آمیز ادعا می‌کنند که ایران بخش‌هایی از اطلاعات و اسناد محرمانه متعلق به این نهاد بین‌المللی را توقیف کرده است.[1] این اقدام تنها بخشی از طیف رفتارهای غیرمنطقی و غیرمعقولانه‌ی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی علیه ایران است که بر خروج آن از بی‌طرفی صحه می‌گذارد.
مضاف بر مثال پیشین، باید سکوت این نهاد در قبال تحولات مرتبط با جنگ تحمیلی 12 روزه را هم در نظر گرفت. هنگامی که آژانس، حملات هوایی آمریکا و رژیم صهیونیستی به تأسیسات هسته‌ای تحت پادمان و تهدیدات مکرر علیه امنیت هسته‌ای کشورمان را یا نادیده می‌گیرد و یا در واکنش به آن، به مواضع مبهم[2] و خنثی [3]بسنده می‌کند، در واقع پیوند میان اعتماد متقابل و تعهدات پادمانی را قطع می‌نماید. سکوت آژانس در برابر اقدامات خصمانه‌ی آمریکا و متحدانش علیه ایران، نه‌تنها نظم هسته‌ای بین‌المللی را بی‌ثبات می‌کند، بلکه معادلات امنیتی و دیپلماتیک کشورمان را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.[4] چرا که در سایه‌ی مسجل شدن خروج آژانس از بی‌طرفی و حرکت این نهاد در جهت خواسته‌های غرب، اعتبار این نهاد نزد ایران و کشورهای تجدیدنظرطلب دیگر، تضعیف شده و دیگر ضرورتی برای تعامل با آن وجود نخواهد داشت؛ چرا که در این صورت، این نهاد به عنوان یکی از بازوهای اجرایی غرب در نظر گرفته خواهد شد.
از منظر روابط بین‌الملل، مشروعیت همکاری با نهادهای بین‌المللی مستلزم رعایت اصول بنیادین بی‌طرفی، انصاف و رفتار غیرتبعیض‌آمیز است.[5] رویکرد آژانس نه تنها مبنای اخلاقی و حقوقی تعامل را سست می‌کند، بلکه این پیام را به بازیگران متجاوز مخابره می‌کند که اقدامات غیرقانونی آنان با هزینه و پیامدهای اندکی مواجه خواهد شد و لذا به ادامه‌ی روند تجاوزکارانه‌ی خود ترغیب می‌شوند. از این رو، سکوت آژانس نوعی مهر تایید و همراهی بر کنش مهاجمان آمریکایی و صهیونیستی تلقی می‌گردد.
آژانس و اسرائیل؛ در کنار هم علیه ایران
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با سکوت کامل خود در برابر تهدیدات هسته‌ای رژیم صهیونیستی، مانند اظهارات وزیر میراث این رژیم در نوامبر ۲۰۲۳ مبنی بر گزینه بودن استفاده از بمب هسته‌ای در غزه،[6] عملاً نشان داده که هیچ اراده‌ای برای مقابله با اقدامات خطرناک اسرائیل ندارد. این در حالی است که اسرائیل حتی عضو پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای نیست و سابقه‌ای طولانی در تهدیدات هسته‌ای، خرابکاری‌های سایبری علیه تأسیسات هسته‌ای ایران و حملات نظامی به کشورهای دیگر مانند عراق و سوریه دارد. اما آژانس که خود را نگهبان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای می‌داند، هیچ بیانیه یا اقدامی علیه این اسرائیل انجام نداده و به جای آن، تمام تمرکز خود را روی ایران گذاشته، جایی که گزارش‌های اطلاعاتی آمریکا بارها تأکید کرده‌اند ایران به دنبال بمب هسته‌ای نیست. این تبعیض آشکار، این نهاد را به ابزاری سیاسی تبدیل کرده که خاصیت کاربردی و بی‌طرفی خود را کاملاً از دست داده و اولویت خود را تحت فشار گذاشتن ایران برای خوش خدمتی به واشنگتن و تل‌آویو قرار داده است.
در این رابطه باید توجه داشت که آژانس با اعمال شدیدترین رژیم بازرسی‌ها در تاریخ خود علیه ایران – بیش از ۹۲ درصد بازرسی‌های جهانی در ایران انجام می‌شود[7] – و ایجاد ابهام و ترس بی‌اساس در گزارش‌های خود، مانند اظهارات مدیرکل آن رافائل گروسی مبنی بر توانایی ایران برای غنی‌سازی مواد هسته‌ای بدون داشتن بمب[8]، عملاً ایران را تحت فشار مداوم قرار می‌دهد. ایران همیشه رفتار صلح‌آمیز نشان داده و با بازرسان همکاری کرده، اما آژانس نه تنها این همکاری‌ها را نادیده می‌گیرد، بلکه با نارضایتی دائمی از ایران، راه را برای اقدامات تهاجمی اسرائیل باز می‌کند. وقت آن رسیده که ارتباط کشورمان با این نهاد بی‌خاصیت که در قبال کشورمان، کاری جز اتهام‌زنی و خوش‌خدمتی به غربی‌ها نکرده است، قطع شود. چرا که آژانس دیگر هیچ اعتباری ندارد و تنها به عنوان ابزاری برای تبعیض علیه کشورهای مستقل بدل شده است.
ارتباط آژانس با سازمان‌های جاسوسی
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر اساس اسناد فاش‌شده، تحت نفوذ جاسوسان خارجی قرار دارد و این امر، سلامت و امنیت این نهاد را زیر سوال می‌برد. طبق این شواهد، آژانس به علت حضور جاسوسانی مانند «نیکلاس لانگمن» مأمور ام‌آی‌سیکس (MI6) انگلیس به سمت اعمال فشارهای سیاسی و تحریم‌های شدید علیه برنامه هسته‌ای ایران هدایت شده است؛[9] لانگمن که در رزومه خود نقش کلیدی در سازماندهی رژیم تحریم‌ها علیه ایران بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲ بر عهده داشته است، با همکاری با موساد اسرائیل و دیگر آژانس‌های غربی، اشراف اطلاعاتی بر برنامه هسته‌ای ایران را افزایش داد و در توسعه‌ی این صنعت در ایران کارشکنی کرد.
علاوه بر این، نباید از ارتباطات موساد با آژانس غافل شد. بر اساس اسناد فاش‌شده، «رافائل گروسی» رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، از سال ۲۰۱۶ روابط ویژه‌ای با رژیم صهیونیستی برقرار کرده و تحت نفوذ نماینده دائمی اسرائیل در آژانس، «مراو زافاری-اودیز» که مأموریتش هماهنگی نزدیک با گروسی برای تأثیرگذاری بر رویکرد آژانس بوده، قرار گرفته است؛[10] این نفوذ آژانس را به سمت اعمال فشار و اقدام علیه برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز سوق داده است. از جمله مصادیق آن می‌توان به «تغییر لحن گزارش‌های آژانس برای طرح ادعاهای کذب مانند کشف ذرات اورانیوم در مکان‌های اعلام‌نشده (مانند تورقوزآباد، ورامین و مریوان)، حساسیت‌زایی نسبت به بر غنی‌سازی ایران تا سطوح ۶۰ و ۸۳ درصد و صدور قطعنامه‌های ضدایرانی در شورای حکام» اشاره نمود. باید در نظر داشت که این اقدامات در جهت منافع و برنامه‌های رژیم صهیونیستی بوده و گروسی با حرکت در این مسیر، در مجامع بین‌المللی مانند شورای حکام و سازمان ملل، آژانس را به ابزاری در کمپین سیاسی غربی-اسرائیلی علیه ایران تبدیل کرده است.
توصیه سیاستی در برابر آژانس
با این وصف، همکاری با چنین نهادی که از بی‌طرفی خارج شده، هیچ منطق و معقولیتی ندارد و تنها به ضرر کشورهای مستقل مانند ایران تمام می‌شود. از این رو، دستگاه دیپلماسی ایران باید به‌طور هدفمند مسئولیت‌پذیری آژانس را در مجامع بین‌المللی مطرح کند و تأکید نماید که همکاری با نهادی که از بی‌طرفی خارج شده، نه تنها غیرمعقولانه است، بلکه می‌تواند به تضعیف حاکمیت ملی منجر شود. این رویکرد نه تنها موضع ایران را تقویت می‌کند، بلکه پیامی به نهادهای بین‌المللی می‌فرستد که بدون عدالت و احترام به کشورها، اعتبار خود را از دست خواهند داد.
علاوه‌بر این، با توجه به انتشار خبر بازگشت بازرسان آژانس به کشورمان برای نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای، شورای عالی امنیت ملی بایستی بررسی نماید که آیا شروطی که طبق قانون «الزام دولت به تعلیق همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی»[11] برای احیای همکاری‌ها با این نهاد، تعریف شده است، محقق هستند یا خیر؟ این قانون بر ضرورت حفظ حقوق ایران طبق ماده‌ی چهارم پیمان بین‌المللی عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای[12] تاکید دارد. بر اساس ماده‌ی یاد شده «حقوق غیر قابل تفویض هر یک از دول طرف پیمان در راه توسعه تحقیقات و تولید و بهره‌برداری از انرژی هسته‌ای به منظورهای صلح‌جویانه، بدور از تبعیض و طبق مقررات مواد 1 و 2 پیمان، نباید لطمه‌ای ببیند.»[13] لذا در شرایط فعلی بنابر توصیفاتی که بیان گردید، حقوق کشورمان توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مورد تبعیض واقع شده است و این نشان می‌دهد که شرط لازم برای احیای همکاری‌ها با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، محقق نیست.
منابع
[1] تارنمای تحلیلی بلومبرگ، ایران پس از ادعای «افتراآمیز» جاسوسی، اختلاف با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را تشدید می‌کند، پنجم ژوئن 2025
[2] شبکه‌ی CBS آمریکا، رافائل ماریانو گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در برنامه «رو در رو با ملت با مارگارت برنان»، ۲۹ ژوئن ۲۰۲۵
[3] تارنمای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بیانیه در مورد وضعیت ایران، 13 ژوئن 2025
https://www.iaea.org/newscenter/statements/statement-on-the-situation-in-iran-13-june-2025
[4] تارنمای رسمی بنیاد کارنگی، بحران هسته‌ای ایران: یک خاطره، می 2012
https://carnegieendowment.org/research/2012/05/the-iranian-nuclear-crisis-a-memoir?lang=en
[5] تارنمای مجله‌ی علمی سوشیال فیلاسفی، دیدگاه‌های جدید در مورد مشروعیت نهادها و قدرت بین‌المللی، دسامبر 2023
https://doi.org/10.1111/josp.12554
[6] تارنمای تهران‌تایمز، اسرائیل در صورت خطر مایل به استفاده از بمب هسته‌ای است، 11 نوامبر 2023
[7] خبرگزاری مهر، بیش از ۹۲ درصد از بازرسی‌های آژانس در ایران انجام شد، 5 شهریور 1399
mehrnews.com/xSB4t
[8] صفحه دانشگاه پنسیلوانیا در یوتیوب، دیده‌بان جهانی سلاح‌های هسته‌ای، هشتم نوامبر 2023
https://www.youtube.com/watch?v=ZOC9BpWcQs4
[9] تارنمای تحلیلی گری زون، جاسوسی از ایران: چگونه MI6 به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نفوذ کرد، یکم ژولای 2025
https://thegrayzone.com/2025/07/01/spying-iran-mi6-infiltrated-iaea/
[10] خبرگزاری مشرق، ارتباط نزدیک رئیس آژانس بین المللی انرژی اتمی با رژیم صهیونیستی به روایت اسناد +عکس، 22 خرداد 1404
mshrgh.ir/1722816
[11] تارنمای مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، قانون الزام دولت به تعلیق همکاری با سازمان (آژانس) بین المللی انرژی هسته ای (اتمی)، 11 تیر 1404
https://rc.majlis.ir/fa/law/show/1840923
[12] تارنمای سازمان ملل، پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT)، 1 ژولای 1968
https://disarmament.unoda.org/wmd/nuclear/npt/
[13] تارنمای مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، قانون پیمان بین‌المللی منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، 22 دی‌ماه 1348
