فرصت اثرگذاری ایران بر امنیت غذایی جهانی با توسعه کریدور شمال-جنوب

مقدمه

با گذشت بیش از یک ماه از اتمام قرارداد غلات دریای سیاه و خطر بسته شدن مسیر انتقال غلات از روسیه و اوکراین به اقصی‌نقاط دنیا و در نتیجه افزایش قیمت غلات در بازار جهانی، جمهوری اسلامی ایران نتوانسته است از ظرفیت بالقوه خود برای ترانزیت غلات از روسیه به جنوب غرب آسیا، آسیای جنوبی و آفریقا بهره‌برداری کند.

درحالی‌که طی همین ایام ولادمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در دو مقطع به فاصله 26 روز در مورد انتقال غلات از کریدور شمال-جنوب و توسعه آن سخن گفته و این مسیر را مسیری بشر دوستانه خوانده، اما در بین مسئولین و فضای رسانه‌ای سطح کشور هیچ واکنشی به سخنان پوتین صورت نگرفت. در عین حال اخیرا ترکیه و قطر در حال ارائه قراردادی جایگزین برای توافق قبلی هستند که ایران در آن نقشی ندارد. همچنین بحث کریدور بصره-ترکیه نیز از سوی ترکیه مطرح شده و با همراهی عراق می‌تواند به عنوان رقیبی برای کریدور شمال-جنوب از مسیر ایران باشد.

برای درک بهتر فرصت پیش آمده و استثنایی ایران، پس از بررسی اهمیت دریای سیاه برای روسیه و تاثیر آن بر امنیت غذایی جهان، به توضیح توافق غلات و موقعیت پیش‌روی ایران در این گزارش پرداخته خواهد شد.

اهمیت دریای سیاه

روسیه پیش از آغاز درگیری با اوکراین، سرمایه‌های اقتصادی مهمی در منطقه دریای سیاه داشت. دریای سیاه یک شریان تجاری و حمل‌ونقل مهم برای روسیه است. روسیه و کشورهای آسیای مرکزی وابستگی قابل توجهی به بندر نووروسیسک[1] روسیه برای صادرات عمده‌ی کود و غلات و بخشی نفت از طریق کشتی دارند. بدین ترتیب بنادر دریای سیاه-آزوف روسیه ابزار لجستیکی مهمی در دستان روسیه هستند که برای کشورهای آسیای میانه مهم است. در شکل 1 موقعیت دریای سیاه و اهمیت استراتژیک این دریا در تامین غلات و کود مشاهده می‌شود.

شکل 1 – موقعیت دریای سیاه، بندر نووروسیسک در جنوب غربی روسیه و بندر اودسا در جنوب اوکراین

بنیاد کارنگی در اهمیت دریای سیاه برای روسیه بیان می‌کند که پیش از این، مسکو به سه دلیل منطقه دریای سیاه را برای استراتژی ژئواکونومیک خود حیاتی می‌دانست. این دلایل عبارت بودند از:

• افزایش قدرت و نفوذ روسیه در مدیترانه برای مقابله با ناتو
• حفاظت از روابط اقتصادی و تجاری خود با بازارهای کلیدی اروپا
• وابستگی بیشتر جنوب اروپا به نفت و گاز روسیه

رویکرد روسیه نسبت به دریای سیاه مبتنی بر تاریخچه‌ای چند صد ساله از رویارویی با قدرت‌های بزرگ اروپا و رقابت طولانی ژئوپلیتیکی روسیه با ترکیه بوده است. نزدیکی دریای سیاه به عمق خاک روسیه به این معنی است که بخش قابل توجهی از روسیه می‌تواند در برد موشک‌های میان‌برد دریایی و زمینی ناتو باشد. هدف روسیه دفع هرگونه تهدید ناتو چه در اعماق سرزمینی این کشور و چه در سنگر استراتژیک آن در کریمه است. مسکو همچنین می‌خواهد با تلاش برای ایجاد شکاف بین اعضای ناتو در امتداد دریای سیاه، انسجام ناتو را تضعیف کند و از پیوستن اوکراین و گرجستان به این ائتلاف جلوگیری کند».[2]

طی دهه گذشته روسیه مشغول سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های جدید برای حفاظت از کریدور تجاری دریای سیاه و ایجاد مسیرهای جایگزین بیشتر برای دور زدن اوکراین بوده ‌است.[3] گسترش خطوط لوله نفت و گاز روسیه در بالکان، به ویژه در ترکیه، بلغارستان، مقدونیه شمالی و صربستان، به کرملین قدرت استفاده از انرژی به عنوان یک سلاح ژئوپلیتیکی برای تضعیف نفوذ ناتو و اتحادیه اروپا در منطقه بخشیده بود.

منطقه بندری دریای سیاه-دریای آزوف محل صادرات و واردات سالانه 8/256 میلیون تن کالا به/از روسیه در سال 2021 بوده است. در حالی که مجموع همه کالاهای ورودی و خروجی به/از همه بنادر روسیه در این سال، 2/835 میلیون تن بوده است، این اعداد نشان می‌دهد که سهم بنادر دریای سیاه-آزوف از صادرات و واردات روسیه، 7/30 درصد است. این منطقه بندری از این حیث، نسبت به سایر مناطق بندری روسیه مهم‌تر محسوب می‌شود.

شکل 2 – گزارش مبادی صادراتی روسیه در سال 2021

همچنین دریای سیاه به لحاظ صادرات غلات اهمیت بالایی دارد؛ چرا که در نزدیکی قفقاز شمالی و سایر نواحی حاصل‌خیز روسیه  واقع شده که مسئول تولید 82 درصد از غلات روسیه است. منطقه بنادر دریای سیاه-آزوف مسئول صادرات بیش از 95 درصد از غلات روسیه، 2/35 درصد از نفت خام صادراتی دریایی روسیه و 2/38 درصد از فرآورده‌های نفتی صادراتی دریایی روسیه است،[4] که بر اهمیت بیش از پیش آن برای اقتصاد و ژئوپلتیک روسیه می‌افزاید.

شکل 3 – نقشه مناطق حاصل‌خیر روسیه. عمده غلات روسیه محصور بین اوکراین و قزاقستان در خشکی و در جوار دریای خزر و دریای سیاه است.[5]

توافق غلات دریای سیاه

بر اساس داده‌های سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO)، روسیه و اوکراین از جمله بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکنندگان غلات در جهان هستند. این دو کشور در میانگین ۵ تا ۳ ساله مجموعاً ۲۷ درصد گندم، ۲3 درصد از جو، 16 درصد از ذرت و ۷۷ درصد از روغن آفتاب‌گردان صادراتی جهان را تأمین کرده‌اند.[6]

شکل 4 – جایگاه بین المللی روسیه و اوکراین در تامین غلات و دانه‌های روغنی در جهان

دیوید بیزلی، رئیس برنامه جهانی غذای سازمان ملل متحد در آوریل 2022 هشدار داد که «جنگ روسیه و اوکراین فراتر از هر حادثه‌ای که از جنگ جهانی دوم دیده‌ شده، یک بحران غذایی ایجاد می‌کند و نه‌ تنها منجر به افزایش قیمت مواد غذایی می‌شود، بلکه احتمالاً بسیاری از کشورهایی که به صادرات روسیه یا اوکراین متکی هستند، با کمبود مواجه خواهند شد».[7]

پس از آغاز جنگ، نیروی دریایی روسیه، با شکست دادن نیروی دریایی اوکراین، این کشور را محاصره دریایی کرد، که منجر به کاهش 60 تا 80 درصد از صادرات غلات اوکراین شد. روسیه نیز به دلیل تحریم‌های اتحادیه اروپا، انگلستان و آمریکا که بنادر، کشتیرانی، خدمات بیمه و خدمات بانکی را هدف قرارداد بود با مشکل مواجه شد.

در شکل 5، مناطق تحت کنترل روسیه در اوکراین که شامل بخش عظیمی از سواحل اوکراین نیز می‌شود، با رنگی متفاوت بین روسیه و اوکراین مشخص شده‌اند.

شکل 5 – پیشروی روسیه در خاک اوکراین و افزایش تسلط روسیه بر دریای سیاه و دریای آزوف

بحران امنیت غذایی ایجاد شده پس از این اتفاق، سازمان ملل را واداشت که برای ایجاد یک توافق به منظور عبور امن غلات صادراتی اوکراین و برداشته شدن موانع صادرات غلات و کود روسیه اقدام کند. در نهایت روسیه و اوکراین در تاریخ 22 جولای سال 2022 مصادف با 31 تیر ماه 1401 با وساطت سازمان ملل و ترکیه در این خصوص به توافق برای اجرای «ابتکار عبور امن غلات و مواد غذایی از بنادر اوکراینی» رسیدند که به اختصار به آن قرارداد (ابتکار) غلات دریای سیاه می‌گویند.

هدف از توافق، تداوم صادرات دریایی محصولات کشاورزی اوکراین از قبیل غلات و دانه‌های روغنی علی‌رغم محاصره دریایی توسط روسیه است. در عوض روسیه نیز خواستار آن شد که کود شیمیایی و غلات خود را بدون مزاحمت ناشی از تحریم‌های غرب، صادر کند. دلیل اجرای این توافق از سمت اوکراین، ظرفیت پایین نقل و انتقال محصولات کشاورزی از طریق زمینی و ریلی این کشور و رفع محاصره مسیر اصلی صادرات اوکراین، یعنی دریا است. بر اساس مفاد قرارداد، بازرسان روسی مسئولیت بررسی کشتی‌های ورودی و خروجی از اوکراین را دارد. تنها منطقه مورد توافق برای صادرات غلات از اوکراین، سه بندر از استان اودسا[8] است که در شکل 1 موقعیت آن مشخص شده است.

بسته شدن دریای سیاه

از ابتدای این قرارداد اوکراین به بخش قابل توجه خواسته‌های خود رسید که نتیجه آن رفع محاصره 3 پایانه بندری در منطقه اودسا بود. این بنادر توانستند اقدام به صادرات غلات و دانه‌های روغنی کنند. با این حال خواسته‌های روسیه که شامل رفع تحریم‌های بانکی، کشتی‌رانی، بنادر، بیمه، شروع به کار مجدد خط لوله صادرات آمونیاک (کود) روسی-اوکراینی و آزادسازی اموال سرمایه‌داران روسی مرتبط با صادرات غلات و کود به نحوی که بتواند کرملین را راضی کند، انجام نشد. از این روسیه مدت دوره‌های تمدید قرارداد را به مرور کمتر کرد.  این قرارداد در ابتدا در دو دوره 120 روزه اجرا شد و پس از اتمام دور دوم آن در تاریخ 18 مارس 2023 (27 اسفند 1401)، روسیه که نارضایتی خود را علنا اعلام کرده بود تنها حاضر به تمدید مشروط آن در دو دوره 60 روزه شد.

اوکراین برای دور جدید توافق اضافه شدن چند شهر بندری دیگر ازجمله میکولایف و همچنین دوره حداقل یک ساله را درخواست داده بود که روسیه با آن مخالفت کرد.

پس از آن که سازمان ملل به عنوان واسطه از تامین خواسته‌های روسیه در خصوص رفع موانع صادرات غلات و کود این کشور بازماند، قرارداد غلات دریای سیاه در 17 جولای 2023 مصادف با 26 تیرماه 1402 و در آستانه یک سالگی به اتمام رسید و از سوی روسیه تمدید نشد. پس از اوج گرفتن لفاظی‌های سیاسی بی‌سابقه، مقامات کرملین، درخواست گوترش، دبیرکل سازمان ملل مبنی بر رفع موانع صادرات روسیه به طور هم‌زمان با تمدید قرارداد را رد کردند.[9] به عنوان مثال سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در 30 ژوئن اعلام کرد:

«دلیلی برای تمدید قرارداد غلات دریای سیاه پس از 17 جولای وجود ندارد چرا که غرب به شکلی ظالمانه در قرارداد غلات عمل کرده است».[10]

با اطمینان کامل اوکراین از عدم تمدید مجدد قرارداد غلات توسط روسیه، کی‌یف نیز با تهدید متقابل مسکو، اقدام به ایجاد ناامنی در دریای سیاه کرد. در 17 جولای، دو پهپاد اوکراینی حمله موفقی به پل کریمه داشتند که نه تنها منجر به آسیب به پل شد، بلکه موجب کشته شدن دو فرد و مجروح شدن یک نوجوان شد.[11] پس از آن وزارت دفاع روسیه در 19 جولای اعلام کرد که «تمامی کشتی‌هایی که به اوکراین سفر می‌کنند، محموله‌های نظامی را حمل می‌کنند و هدف نظامی هستند».[12] همچنین روسیه برای نشان دادن اراده جدی خود حملات متعددی به تاسیسات ذخیره‌سازی بندر اودسا انجام داد که ضمن ایجاد خسارت، مقدار زیادی از مواد غذایی ذخیره شده برای صادرات اوکراین را از بین برد.[13]

در پاسخ به تهدیدات مسکو، کی‌یف هشدار داده است که تمامی کشتی‌هایی که در بنادر تحت کنترل روسیه در دریای سیاه تردد می‌کنند «ممکن است توسط اوکراین به عنوان حامل محموله‌های نظامی با تمام خطرات مربوطه در نظر گرفته شوند».[14] در بامداد 5 آگوست نیز یک نفتکش روسی در تنگه کرچ در نزدیکی پل کریمه هدف حمله شهپاد‌های[15] اوکراینی قرار گرفت.[16] این نخستین حمله به یک نفتکش تجاری در این منطقه بود.

راه‌های جایگزین

هرچند تمدید این قرارداد در آینده، بعید و مایوس‌کننده ارزیابی می‌شود ولی باید در نظر داشت که فشار بر صنایع صادراتی کود و غلات روسیه می‌تواند این کشور را به توافق مجدد سوق دهد، چرا که همزمان با افزایش سطح تنش‌های نظامی در دریای سیاه، دیمیتری پسکوف، سخنگوی کاخ کرملین از امکان بازگشت به قرارداد در صورت تمکین طرف مقابل به خواسته‌های روسیه صحبت کرده است.[17]

با توجه به آن‌که روسیه بخشی از کود (15 درصد) و تقریبا کل غلات خود را از بنادر دریای سیاه صادر می‌کند،[18] بسته‌شدن مسیر دریای سیاه، اختلالی جدی در جریان تامین جهانی کود و غلات ایجاد خواهد کرد. باید در نظر داشت که تنها مسیر معقول برای جایگزینی با مسیر دریای سیاه / کانال سوئز / باب المندب، مسیر ایران است و بنادر روسی جایگزین دیگر مانند بندر سن‌پترزبورگ[19] و بندر ولادی‌وستوک[20] بسیار دورتر از مناطق زراعی روسیه و بنادر دریای سیاه هستند. ضمن آن که این بنادر توسعه کمتری برای صادرات غلات یافته‌اند. مختصات این بنادر در شکل 6 مشخص شده است.

مسیر اتصال روسیه به ایران که به کریدور شمال-جنوب موسوم است، به سه شاخه شرق دریای مازندران، غرب دریای مازندران و مسیرکشتیرانی دریای مازندران تقسیم می‌شود. این کریدور از سنتپترزبورگ روسیه شروع شده و با گذشت از مسیر ریلی و جاده‌ای ایران، به مرزهای دریایی در جنوب و مرزهای زمینی در شرق و غرب رسیده و در امتداد آن نیز کشورهای حاشیه خلیج فارس، هند، شرق آسیا و شرق آفریقا قرار دارد. در چنین شرایطی با توجه به وضعیت دو کشور روسیه و ایران، ظرفیتی جدید برای تقویت تجارت و اثرگذاری ایران بر امنیت غذایی بین‌المللی مهیا خواهد شد.

ضمن آن‌که تجارت در حوزه امنیت غذایی و کریدور بشردوستانه، نه تنها سبب وابستگی برخی از کشورها به ایران خواهد شد، بلکه وجه مثبتی به ایران برای تثبیت وضعیت غذا می‌دهد.

شکل 6 – مختصات بنادر سن‌پترزبورگ در غرب، نووروسیسک در جنوب غربی و ولادی‌وستوک در شرق روسیه

موضع روسیه در قبال کریدور شمال-جنوب

ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در روز 27 اردیبهشت 1402 در مراسم امضای توافقنامه احداث راه‌آهن رشت -آستارا[21] که به صورت ویدئو کنفرانس با حضور روسای جمهور ایران و روسیه برگزار شد، به سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران اظهار کرد:

«مسیر خط آهن رشت – آستارا به ما فرصتی می‌دهد که مسیر‌های جهانی حمل و نقل را متحول و متنوع کنیم و سبب سیاست رقابتی برای تقویت ظرفیت بخش ترانزیت می‌شود.

این کریدور منجر به افزایش تنوع قابل توجهی در جریان ترافیک جهانی خواهد شد و مزایای اقتصادی آشکاری را برای هر دو کشور فراهم می‌کند. درآمد حاصل از تحویل کالا از طریق کریدور شمال-جنوب و همچنین عملیات بهره‌برداری فشرده‌تر در بنادر کشورهایمان، به ایجاد مشاغل مرتبط و تسهیل رشد آن‌ها کمک خواهد کرد».

وی همچنین در «دومین نشست عمومی مجمع اقتصادی و بشردوستانه روسیه و آفریقا»[22] در مسکو که در تاریخ 27 جولای با حضور برخی مقامات آفریقایی در شهر سن‌پترزبورگ برگزار شد به صراحت از انتقال کالا از طریق خلیج فارس سخن گفت و بیان داشت:

«روسیه به طور فعال در پی تغییر مسیر جریان‌های حمل‌ونقل و لجستیک خود به جنوب جهانی، از جمله آفریقا است. کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب که ما در حال ساخت آن هستیم، برای دسترسی محصولات روسی به خلیج فارس و اقیانوس هند، با اتصالات بیشتر از طریق کوتاه‌ترین مسیر دریایی به قاره آفریقا و سایر مناطق طراحی شده است. طبیعتاً می‌توان از این کریدور به صورت معکوس برای تحویل کالاهای آفریقایی به روسیه استفاده کرد.

اتصال کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب به آفریقا و راه‌اندازی خطوط منظم باربری از اهداف ماست و افتتاح یک مرکز حمل‌ونقل و لجستیک روسیه در بندری در ساحل شرقی آفریقا می‌تواند شروع خوبی برای همکاری ما باشد».

علی‌رغم صراحت پوتین بر استفاده از کریدور شمال-جنوب و اتصال به خلیج فارس و دریای عمان، این خبر مهم در رسانه‌های داخلی ایران انعکاس نیافت. اظهار نظر روسیه در سطح بالاترین مقام اجرایی حاکی از اهمیت کلان این موضوع استراتژیک دارد و حتی اگر این اظهارات از سوی مقامات سیاسی رده پائین‌تر روسی ایراد شده بود، باز هم از اهمیت موضوع نمی‌کاست.

در همین مدت کوتاه ترکیه و قطر طرحی برای انتقال غلات از مسیر ترکیه و عراق به خلیج فارس و در نهایت انتقال از مسیر دریایی به آفریقا ارائه داده‌اند.[23] بر اساس این طرح قطر به عنوان حامی فعالیت‌های بشردوستانه، ترکیه به عنوان سازمان‌دهنده تدارکات و روسیه به عنوان منبع صادرات غلات شناخته می‌شود. با تعلل ایران و پیگیری کشورهای همسایه هیچ بعید نیست که روسیه از سر اضطرار در این طرح سرمایه‌گذاری کند و در این صورت ایران از فرایند اثرگذاری بر امنیت غذایی بین‌المللی حذف خواهد شد.

با این وجود اما پوتین در «پانزدهمین نشست سران بریکس»[24] به میزبانی آفریقای جنوبی در 22 آگوست بار دیگر ضمن اشاره مستقیم به کریدور شمال-جنوب و انتقال کالا از طریق خلیج فارس، اعلام کرد:

«روسیه به نوبه خود فعالانه برای هدایت جریان ترافیک و لجستیک خود به شرکای خارجی قابل اعتماد از جمله کشورهای بریکس تلاش می کند. پروژه‌های شاخص ما شامل مسیر دریای شمال و کریدور جدید حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب است. هدف این دو شریان حمل‌ونقل، ارائه کوتاه‌ترین و مقرون‌به‌صرفه‌ترین مسیرهای تجاری برای اتصال قطب‌های صنعتی، کشاورزی و انرژی با بازارهای مصرف است… .

در مورد کریدور حمل و نقل شمال-جنوب، بنادر روسیه در دریاهای قطب شمال و دریای بالتیک را با پایانه‌های دریایی در خلیج فارس و اقیانوس هند متصل می کند و در نتیجه فرصت‌هایی را برای افزایش حمل‌ونقل بار بین کشورهای اوراسیا و آفریقا فراهم می کند. علاوه بر این، این امر قطعا انگیزه‌ای برای توسعه تاسیسات جدید صنعتی، تجاری و لجستیکی در طول مسیر خواهد داد.

روسیه طرفدار همکاری بیشتر در چارچوب بریکس در زمینه عرضه مطمئن و بدون وقفه انرژی و منابع غذایی به بازارهای جهانی است. ما به طور مداوم در حال افزایش عرضه سوخت، محصولات کشاورزی و کودهای شیمیایی به کشورهای جنوب جهانی هستیم و سهم قابل توجهی در تقویت امنیت جهانی غذا و انرژی، رسیدگی به مسائل حاد بشردوستانه و مبارزه با گرسنگی و فقر در کشورهای نیازمند داریم».

پوتین با تکرار اهمیت کریدور شمال-جنوب در سخنرانی خود و اصرار به استفاده از این مسیر برای رسیدن به خلیج فارس و توسعه زیرساخت‌ها، روشن کرد که این موضوع برای روسیه در اولویت است. با این حال توسعه این مسیر مستقیما به اراده سیاسی داخلی بستگی دارد. حتی اگر روسیه نگاه راهبردی به کریدور شمال-جنوب و توسعه آن داشته باشد، این امر محقق نمی‌شود مگر زمانی که ایران نیز به‌طور جدی به دنبال آن باشد.

منابع________________________________________________________________________________

[1] مهم‌ترین بندر روسیه در دریای سیاه واقع در جنوب غرب روسیه.

[2] اندیشکده بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی، «روسیه در ریای سیاه چه می‌کند؟»، 20 می 2021 (30 اردیبهشت 1400)

https://carnegieendowment.org/2021/05/20/what-is-russia-doing-in-black-sea-pub-84549

[3] اندیشکده میدل ایست، «روسیه در دریای سیاه»، 18 ژوئن 2020 (29 خرداد 1399)

https://www.mei.edu/publications/russia-black-sea

[4] تارنمای پورت نیوز، «اینفوگرافیک و تجزیه و تحلیل بنادر روسیه»، 23 جولای 2023 (1 مرداد 1402)

https://en.portnews.ru/news/350669/

[5]  دپارتمان کشاورزی ایالات متحده، «مساحت، عملکرد و تولید گندم روسیه»،

https://ipad.fas.usda.gov/countrysummary/Default.aspx?id=RS&crop=Wheat

[6] تارنمای استاتیستا، «چرا جنگ در اوکراین امنیت غذایی جهانی را تهدید می کند؟»، 11 آوریل 2022 (22 فروردین 1401)

https://www.statista.com/chart/27225/russian-and-ukrainian-share-of-global-crop-exports/

[7] همان

[8] مهم‌ترین بندر اوکراین در دریای سیاه واقع در جنوب این کشور.

[9] خبرگزاری الجزیره، «روسیه مشارکت در قرارداد غلات اوکراین را متوقف کرد»، 17 جولای 2023 (26 تیر 1402)

https://www.aljazeera.com/news/2023/7/17/russia-halts-participation-in-black-sea-grain-deal-kremlin-2

[10] خبرگزاری رویترز، «لاوروف، دیپلمات ارشد روسیه، دلیلی برای تمدید قرارداد غلات دریای سیاه نمی‌بیند»، 30 ژوئن 2023 (9 تیر 1402)

https://www.reuters.com/world/europe/russias-top-diplomat-lavrov-sees-no-reason-extend-grain-deal-2023-06-30/

[11] خبرگزاری الجزیره، «دو کشته و زخمی شدن یک کودک در موقعیت اضطراری در پل کریمه روسیه»، 17 جولای 2023 (26 تیر 1402)

https://www.aljazeera.com/news/2023/7/17/traffic-on-russias-crimea-bridge-stopped-amid-reports-of-blasts

[12] خبرگزاری رویترز، «روسیه نسبت به هر گونه کشتی که از روز پنجشنبه به اوکراین سفر کند هشدار داد»، 19 جولای 2023 (28 تیر 1402)

https://www.reuters.com/world/europe/russia-warns-against-any-ships-traveling-ukraine-thursday-2023-07-19/

[13] خبرگزاری رادیو آزادی، «حملات روسیه به تأسیسات ذخیره سازی اودسا، مقادیر زیادی غلات را از بین می برد زیرا نبردها در شرق خشمگین می شوند»، 21 جولای 2023 (30 تیر 1402)

https://www.rferl.org/a/russia-odesa-strike-grain-facilities-naval-drill/32512956.html

[14] خبرگزاری الجزیره، «هشدار روسیه و اوکراین به کشتی‌های مسافرتی یکدیگر»، 20 جولای 2022 (29 تیر 1402)

https://www.aljazeera.com/news/2023/7/20/russia-warns-ships-traveling-to-ukraine-considered-part-of-war

[15] شناور هدایت پذیر از دور

[16] خبرگزاری تاس، «سرویس امنیتی اوکراین، حملات شهپادی اوکراین به روسیه را تایید کرد»، 16 آگوست 2022 (25 مرداد 1402)

https://tass.com/world/1661219

[17] خبرگزاری رویترز، «روسیه می گوید بانک «جی پی مورگان» پردازش پرداخت غلات خود را متوقف می‌کند»، 5 آگوست 2023 (14 مرداد 1402)

https://www.reuters.com/world/europe/russia-says-jpmorgan-stops-processing-its-grain-payments-2023-08-04/

[18] خبرگزاری رویترز، «اهمیت بنادر دریای سیاه برای صادرات کالاهای روسیه»، 20 جولای 2023 (29 تیر 1402)

https://www.reuters.com/markets/commodities/significance-black-sea-ports-russian-commodities-exports-2023-07-20/

[19] واقع در شمال غرب روسیه و در جوار دریای بالتیک

[20] واقع در جنوب شرق و همسایگی چین و کره شمالی در خلیج گلدن هرن و بندر اصلی روسیه در ساحل اقیانوس آرام است. ولادی‌وستوک ایستگاه پایانی راه‌آهن سراسری سیبری و قرارگاه بندری ناوگان اقیانوس آرام نیروی دریایی روسیه است.

[21] تابناک، «امضای توافقنامه ساخت راه‌آهن بین ایران و روسیه با سخنرانی رئیسی و پوتین» 27 اردیبهشت 1402

https://www.tabnak.ir/fa/news/1175575

در این مراسم مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی به نمایندگی از جمهوری اسلامی ایران و الکساندر نواک، معاون نخست وزیر روسیه به نمایندگی از فدراسیون روسیه این توافقنامه را به امضا رساندند.

[22] تارنمای ریاست جمهوری روسیه، «نشست عمومی مجمع اقتصادی و بشردوستانه روسیه و آفریقا»، 27 جولای 2023 (5 مرداد 1402)

http://en.kremlin.ru/events/president/news/71814

[23] کی‌یف ایندیپندنت، «روسیه، ترکیه و قطر توافق‌نامه جدیدی برای صادرات غلات آماده می‌کنند»، 18 آگوست 2022 (27 مرداد 1401)

https://kyivindependent.com/media-russia-turkey-qatar-prepare-new-agreement-to-replace-grain-deal/

[24] تارنمای ریاست جمهوری روسیه، «پانزدهمین اجلاس سران بریکس»، 22 آگوست 2023 (31 شهریور 1402)

http://en.kremlin.ru/events/president/news/72085