در بحبوحة مذاکرات تجاری هند و ایالات متحده، دهلی میزبان رهبر یکی از بازیگران اصلی مخالف نظم آمریکا محور بود. ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور فدراسیون روسیه، در سفری دو روزه، در تاریخ 4 دسامبر به هند سفر کرد[1]. این سفر در حالی انجام گرفت که هند به دلیل تداوم خرید نفت روسیه با تعرفة ۲۵ درصدی اعمال‌شده از سوی ایالات متحده مواجه شده بود؛ اقدامی که روابط دهلی و واشنگتن را دچار تنش کرد. علاوه بر این، تحریم‌های اعلام‌شده آمریکا در ۲۳ اکتبر علیه دو شرکت بزرگ نفتی روسیه، چالش‌هایی را برای شرکت‌های هندیِ واردکننده نفت خام روسیه ایجاد کرد. با این حال، گزارش‌ها نشان می‌دهد که هند همچنان یکی از خریداران عمدۀ نفت روسیه باقی‌مانده است.

عدم همکاری هند  با تحریم‌های غرب

پس از آغاز مناقشۀ اوکراین، کشورهای غربی کوشیدند با اعمال تحریم‌ها، از جمله تعیین سقف قیمت و محدودیت در واردات انرژی، روسیه را تضعیف کرده و درآمدهای این کشور را کاهش دهند. در حالی که بازیگران نوظهور مهم در نظام بین‌الملل، به‌ویژه چین و هند، به خریداران اصلی نفت خام روسیه تبدیل شدند. در این بین با توجه به روابط مثبت هند و ایالات متحده، واشنگتن انتظار داشت دهلی به کارزار فشار علیه مسکو بپیوندد؛ اما در دسترس بودن نفت روسیه با قیمت‌های ترجیحی و مزایای راهبردی همکاری با مسکو باعث شد هند به خرید نفت روسیه ادامه دهد.

در این برهه هند برخلاف اعضای گروه هفت و دیگر بازیگران نزدیک به آمریکا، به کمپین‌های اعمال تحریم علیه روسیه نپیوست؛ بلکه به مرور به بازیگری تبدیل شد که تلاش‌های تحریمی غرب را خنثی می‌کرد. در حالی که بسیاری از کشورها مواضع ضد روسی در قبال جنگ اوکراین اتخاذ نمودند و تجارت خود با روسیه را کاهش دادند، دهلی بر روابط خود افزود. هرچند دهلی به طور آشکار از عملیات نظامی روسیه حمایت نکرد؛ اما مواضع ضد روسی اتخاذ نکرد و موضعی بی‌طرف اتخاذ کرد. در عین حال روابط در بسیاری از حوزه‌ها حفظ و در بسیاری دیگر ارتقا یافت. در این بین می‌توان به افزایش خرید نفت روسیه از سوی هند، افزایش صادرات کالایی به روسیه و همکاری با مسکو در دورزدن تحریم فناوری و خدمات از طریق شرکت‌های خصوصی و تخصصی هند اشاره نمود.

پس از آغاز جنگ در اوکراین نیز این رابطه تداوم یافت و هند با سهم ۳۸ درصدی، جایگاه خود را به‌عنوان بزرگ‌ترین خریدار تسلیحات روسیه حفظ کرد[2]. هم‌زمان، تجارت نفت به‌سرعت روابط دهلی و مسکو را عمیق‌تر ساخت و هند به بزرگ‌ترین خریدار نفت دریایی روسیه تبدیل شد؛[3] نفتی که در مقایسه با سایر گزینه‌های بازار، با قیمت‌های رقابتی عرضه می‌شود.

سپس به مرور مشاهده شد که بخش اعظمی از تجارت دوجانبه از طریق ارزهای ملی و یا درهم امارات صورت گرفت تا بتواند محدودیت‌های سیستم سوئیفت و تحریم‌های غرب را دور بزند. در این فضا بود که غرب به سراغ هند رفت تا با افزایش فشار بر هند، دهلی را از سیاست همکاری با مسکو منصرف کند.

تلاش ترامپ برای جبران ناکامی تحریم‌ها

در نتیجه همگام به اعمال تحریم از سوی اروپا بر شرکت‌های هندی، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، از ابزار تعرفه‌ای برای منصرف کردن دهلی از این سیاست استفاده کرد. از این رو در فرمان اجرایی 14329[4] هند را به دلیل خرید نفت از روسیه با تعرفة 25 درصدی تحت‌فشار قرار داد.

با این حال، هند همواره بر استقلال راهبردی خود تأکید داشته و از پذیرش چنین فشاری خودداری کرده است. حتی پس از اعمال تعرفه‌ها، هند به واردات نفت خام مقرون‌به‌صرفة روسیه ادامه داد و به طور متوسط روزانه حدود ۱.۸ میلیون بشکه نفت از روسیه وارد کرد[5]. ضمن این که بار دیگر بر حفظ روابط متوازن با همة طرف‌ها تأکید داشت. اما این تأکید هند ریشه در روابط گسترده با روسیه دارد.

سیر تاریخی روابط روسیه و هند

از دهة 1960 مسکو و دهلی روابط خود را دنبال می‌کنند. این همکاری‌ها در قالب‌های تجاری، نظامی، فناوری، انرژی و فضایی دنبال شده است. بدون شک یکی از قدیمی‌ترین حوزه‌های همکاری میان روسیه و هند در حوزه‌ی تسلیحاتی است. این امر حتی پس از دوران شوروی و سلطه‌ی هژمونیک غرب نیز از بین نرفت. براساس گزارش کنگره‌ی آمریکا، از سال 2016 تا 2020، روسیه 49 درصد از واردات تسلیحات هند را تامین کرده است[6]. در این بین انواع تانک‌ها از جمله تانک T90 در سال 2019، جنگنده‌هایی نظیر Sukhu30 و MIG29 در سال 2020 و سامانه‌های پدافندی همچون  S400در سال 2018، مهمترین تسلیحاتی بودند که روسیه به هند فروخته است. در سال 2023 خبرگزاری دولتی ریانووستی گزارش داد مسکو در طی سال‌های 2018 تا 2023، 13 میلیارد دلار تسلیحات به هند فروخته است[7].

این همکاری پس از جنگ و اعمال تحریم و قوانینی همچون قانون CAATSA[8] نیز متزلزل نشد. بر اساس بیانیه‌ای که شرکت دولتی فروش تسلیحات روسیه (Rosoboronexport) در هفتم فوریه 2025 منتشر کرد، صادرات تسلیحات روسیه در خلال سال‌های 2005 تا 2025، بالغ بر 80 میلیارد دلار بوده است[9].

اما همکاری نظامی دو قدرت تنها محدود به خریدوفروش تسلیحات نیست. به طور مثال دومای روسیه اخیراً توافق‌نامه همکاری نظامی روسیه و هند را تصویب نمود. این توافق‌نامه که در فوریة 2025 به امضای طرفین رسید به دو قدرت اجازه استفاده مشترک از زیرساخت‌ها و عبور آسان از مرز برای واحدهای نظامی را فراهم می‌کند[10]. همچنین در رویه‌هایی را برای ارائه خدمات و ورود نیروی نظامی دو کشور به خاک دیگری تعیین می‌کند.

بُعد دیگر روابط روسیه و هند به تجارت دوجانبه برمی‌گردد. تجارتی که در قلة تاریخی خود قرار دارد و اکنون شاهد بالاترین میزان در تاریخ روابط دو کشور است. در حالی که در سال 1995 تجارت دو قدرت ۱.۴ میلیارد دلار بود، در سال 2024 به ارزش 6۸.۷ میلیارد دلار رسید. در این بین عمدة این تجارت به نفت روسیه وابسته است. سهم روسیه در این تجارت ۶۳.۸۴ میلیارد دلار است که عمدتاً شامل نفت و فرآورده‌های نفتی، کود، مواد قیری، سوخت‌های معدنی، موم‌های معدنی، ماشین‌آلات و تجهیزات، فلزات و سنگ‌های قیمتی، چوب، محصولات خمیر و کاغذ، فلزات و روغن‌های گیاهی است[11].

سهم هند نیز ۴.۸۸ میلیارد دلار است که شامل محصولات کشاورزی (ماهی، میگو، برنج، تنباکو، چای، قهوه، انگور)، محصولات شیمیایی، داروسازی، آهن و فولاد، محصولات سرامیکی، قطعات هواپیما، ماشین‌آلات، شیشه و ظروف شیشه‌ای، پوشاک و بافتنی، کالاهای چرمی، محصولات لاستیکی، ماشین‌آلات الکتریکی و ابزار جراحی است[12]. بدین ترتیب ارقام، تراز تجاری را به سمت مسکو نشان می‌دهند. ترازی که عمدتاً به دلیل خرید نفت از سوی هند بدین شکل درآمده است.

تجارت خدمات نیز بخشی از تجارت دوجانبه را تشکیل می‌دهد؛ اما همچنان میزان آن همچنان ناچیز است. در سال 2021 حجم تجارت خدمات به سختی کمی بالاتر از 1 میلیارد دلار بوده است[13] که عمده‌ی آن از سوی روسیه ارائه شده است. با این حال به نظر می‌رسد بعد از تحریم‌ها، شرکت‌های هندی در حال دور زدن تحریم‌ها فناوری و خدمات غرب هستند و در پروژه‌های گوناگونی با طرف روسی همکاری می‌کنند. اما به دلیل فرار از تحریم از انتشار آمار آن امتناع می‌گردد. بدین ترتیب به نظر می‌رسد در سال‌های آینده شاهد افزایش این بخش از تجارت نیز باشیم چرا که نیروی کار ارزان هند برای اقتصاد تشنه به نیروی کار روسیه، بسیار جذاب و اقتصادی خواهد بود.

در سرمایه‌گذاری نیز طرفین در حال همکاری‌های قابل‌توجهی هستند. تا سال 2023 ارزش سرمایه‌گذاری هند در روسیه به 16 میلیارد دلار رسیده است که عمدتا در حوزه‌های نفت و گاز، پتروشیمی، بانکداری، راه‌آهن و فولاد صورت می‌گیرد. روسیه نیز در سال 2024 اعلام نمود که حجم سرمایه‌گذاری آن در هند 20 میلیارد دلار است و شامل بخش‌های نفت و گاز و داروسازی می‌شود[14].

در این راستا یکی از پروژه‌های سرمایه‌گذاری روسیه در هند، پروژة نیروگاه هسته‌ای «کودانکولام» (Kudankulam) است. بزرگ‌ترین نیروگاه هسته‌ای هند که از سوی «روس اتم» در حال ساخت است و دو واحد از شش واحد آن اکنون در حال فعالیت هستند. همچنین قرار است سوخت واحدهای 3 و 4 نیز از روسیه تأمین گردد تا دو رآکتور دیگر نیز فعالیت خود را آغاز نمایند[15].

از دیگر حوزه‌های همکاری مشترک دهلی و مسکو همکاری در فضا است. روسیه به‌واسطه‌ی توانایی، تجربه و زیرساخت‌های بالایی که در انجام مأموریت‌های فضایی داشته و هند به‌واسطة جاه‌طلبی‌های بسیاری که در فضا دنبال می‌کند روابط خود در این حوزه را حتی پس از شوروی حفظ کردند. شاید بتوان آخرید همکاری متقابل دو کشور را در انتقال فناوری تولید موتور « RD-191M» دنبال نمود. موتوری که پیشران فضاپیماهای بزرگ روسی است. بدین ترتیب هند به تولیدکنندة این موتور تبدیل خواهد شد. همچنین با توجه ‌به قابلیت حمل بار بالای این موتور، هند اکنون می‌تواند بسیاری از محدودیت‌های پیشین در پرتاب فضاپیماها را کنار بگذارد.

اما آن چه در سفر مقامات روسیه به هند رخ داد، گام برداشتن در مسیر حفظ، تثبیت و ارتقا روابط پیشین بود.

نفت، تجارت و فناوری نظامی؛ آن چه در هند رخ داد.

روسیه در پی حفظ روابط نزدیک با هند، به‌عنوان سومین اقتصاد بزرگ جهان، است. از این رو در تلاش است همکاری‌های اقتصادی را گسترش داده و تعاملات بلندمدت را تقویت کند. در این زمینه، تدوین «برنامة توسعة حوزه‌های راهبردی همکاری اقتصادی روسیه–هند تا سال ۲۰۳۰» نشان‌دهندة علاقة دو قدرت به حفظ روابط اقتصادی بلندمدت است. همچنین توافق‌ها در حوزه‌هایی مانند زنجیرة تأمین کود، تسهیل گمرکی، همکاری‌های دریایی و بندری[16] نیز بیانگر تمایل مشترک دو طرف برای ایجاد وابستگی متقابل اقتصادی و ارتقای همکاری‌های ترانزیتی، از جمله در قالب کریدور بین‌المللی شمال–جنوب (INSTC)، است.

حوزة مهم دیگری که طرفین به آن پرداختند مهاجرت نیروی کار بود؛ طبق برآوردهای وزارت کار روسیه، انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰ این کشور با کمبود ۳.۱ میلیون کارگر مواجه شود [17]. در نتیجه موضوع مهاجرت نیروی کار هندی به روسیه در دستور کار مذاکرات قرار گرفت. موضوعی که در بند 15 بیانیه‌ی مشترک طرفین به وضوح به آن اشاره شد[18]. در خلال سال‌های 2022 تا 2024 58300 نیروی کار هندی در روسیه مشغول شدند. از این منظر هند پس از چین جایگاه دوم را به خود اختصاص داده است[19].

از سویی دیگر دو طرف همچنین در بیانیه‌ها و اظهارات خود بر ایجاد «سیستم‌های تسویة دوجانبه از طریق استفاده از ارزهای ملی»، «سیستم‌های پرداخت ملی» و «سیستم‌های پیام‌رسانی مالی» تأکید کردند؛ در این راستا طرفین به دنبال اتصال سیستم‌های پرداخت سریع روسیه (SBP) و سیستم پرداخت یکپارچة هند (UPI) هستند[20].

علت این تصمیم به طور آشکار از سوی دیمیتری پسکوف، سخنگوی کاخ کرملین، بیان شد. پسکوف دراین‌رابطه گفت: «ما همچنان با هم در مورد چگونگی ایجاد سیستم‌های دوجانبه یا چندجانبه که می‌توانند جایگزینی برای سیستم‌هایی باشند که می‌توانند به‌عنوان ابزاری سیاسی برای اعمال فشار بر کشورهای خاص استفاده شوند، فکر می‌کنیم.» [21] بدین ترتیب شاهد هستیم که دهلی برای دورزدن تحریم‌های بانکی، نفت و دیگر تحریم‌ها، تسهیل در تجارت دوجانبه و کنارگذاشتن دلار از معاملات در حال تعامل با مسکو است. تصمیمی که به طور آشکار به معنی عدم‌پذیرش تصمیمات غرب است چرا که برخلاف منافع ملی هند اتخاذ می‌کنند.

از جمله تحولات قابل‌توجه، اعلام آمادگی روسیه برای گسترش انتقال فناوری و بومی‌سازی تولید تجهیزات دفاعی در هند[22] در چارچوب ابتکار «ساخت هند» بود؛ اقدامی که می‌تواند نقش هند را از یک خریدار صرف تجهیزات روسی به شریک تولیدی ارتقا دهد. این تعهد از آن جهت اهمیت ویژه‌ای دارد که غرب در بسیاری موارد از انتقال فناوری‌های کلیدی مرتبط با تسلیحاتی که به هند می‌فروشد، امتناع کرده است.

اقدامات نمادین با پیام‌های روشن

فراتر از متن، حواشی سفر پوتین به دهلی نیز دارای پیام‌هایی بود. پوتین که پس از جنگ اوکراین اولین سفر خود به هند را تجربه می‌کرد با هیئت بلندبالایی وارد دهلی شد. هیئت عالی‌رتبة همراه او شامل معاون اول نخست‌وزیر، دبیر شورای امنیت، رئیس دومای دولتی، وزیران دفاع، انرژی و فرهنگ، و همچنین معاون نخست‌وزیر روسیه می‌شد. هیئتی که نشان‌دهندة جایگاه ویژة روابط با هند برای مسکو و گسترة همکاری‌های دوجانبه بود.

افزون بر این رؤسای شرکت‌های تحریم شده نظیر «روس نفت» و «لوک اویل» نیز پوتین را در سفر همراهی می‌کردند. امری که نشان می‌داد طرفین بر سر همکاری در دوران تحریم‌های شدید نیز به همکاری با یکدیگر ادامه می‌دهند.

همچنین استقبال از پوتین که شخصاً از سوی «ناراندا مودی» نخست‌وزیر هند، در فرودگاه صورت گرفت، نشان‌دهندة نگاه دهلی به روابط با مسکو است و پیام‌ روشنی را به جهان و به‌خصوص غرب صادر کرده است. به‌خصوص آن که مودی روابط پایدار و باثبات روسیه و هند را به یک «ستاره قطبی» تشبیه کرد.

ضیافت هندی از رئیس‌جمهور روسیه نیز پیام‌های خاص خودش را متواتر می‌کرد. هند تمدنی مستقل است که به همکاری با کشورهای دوست مبتنی بر منافعش ادامه خواهد داد. بدین ترتیب جزئیات نمادین سفر آن‌قدر پر زرق‌وبرق بود که به اندازة کافی نگاه رسانه‌های جهان و به دنبال آن افکار عمومی را در سراسر جهان به خود جلب کند.

آن چه سفر پوتین به دهلی نشان داد فراتر از یک سفر دیپلماتیک معمولی بود. بلکه نمادی بود از تصمیم دو قدرت مبنی بر تحکیم روابط مستقلانه. هند نشان داد حاضر نیست به‌سادگی روابط پرسود و امتیاز خود با مسکو را کنار بگذارد و «مشارکت مترقیِ آزموده شده در طول زمان، مبتنی بر اعتماد و احترام متقابل» با مسکو را بر سیاست‌های یک‌جانبة واشنگتن ترجیح می‌دهد.

همچنین حرکت هند به سمت تولید تسلیحات پیشرفته در داخل کشور، بدون تکیه بر تجهیزات غربی، بلکه مبتنی بر سیستم‌ها و فناوری‌های روسی درون‌مایة دیگری بود از توافقات صورت گرفت. اقدامی که به معنی کاهش وابستگی به تسلیحات غربی است. به طور کلی این امر دقیقاً هدفی است که مسکو دنبال می‌کند. حفظ شراکت دیرینه با هند و جلوگیری از قرارگرفتن دهلی در مسیر هم‌سویی کامل با ایالات متحده.

[1] ولادیمیر پوتین در سفری رسمی وارد هند شد. – ۴ دسامبر ۲۰۲۵

http://en.kremlin.ru/events/president/news/78651

[2] موسسه صلح استکهلم: روندهای انتقال بین‌المللی تسلیحات، ۲۰۲۴ – مارس 2025

https://www.sipri.org/sites/default/files/2025-03/fs_2503_at_2024_0.pdf

[3] هند به عنوان بزرگترین خریدار نفت خام دریایی روسیه ظهور کرد. 23 ژانویه 2023

https://www.offshore-energy.biz/sanctions-aftermath-india-emerges-as-top-buyer-of-russias-seaborne-crude/

[4] فرمان اجرایی 14329- 6 آگوست 2025

https://www.federalregister.gov/d/2025-15267

[5] کپلر: تحریم‌های روسنفت و لوک اویل اجرایی شد: چگونه هند، چین و ترکیه به جای خروج، خود را با شرایط وفق می‌دهند – 2 دسامبر 2025

https://www.kpler.com/blog/rosneft-and-lukoil-sanctions-are-live-how-india-china-and-turkey-adapt-rather-than-exit

[6] فروش تسلیحات و صنایع دفاعی روسیه – ۱4 اکتبر ۲۰۲۱

https://www.congress.gov/crs-product/R46937

[7] روسیه در پنج سال گذشته ۱۳ میلیارد دلار سلاح به هند فروخته است. – 13 فوریه 2023

https://ria.ru/20230213/indiya-1851581502.html

[8] CAATSA: قانون عمومی شماره: 115-44 – 8 فوریه 2017

https://www.congress.gov/bill/115th-congress/house-bill/3364

[9] صادرات تجهیزات نظامی روسیه به هند به ۸۰ میلیارد دلار رسید. – 7 فوریه 2025

https://tass.com/defense/1910137

[10] دومای دولتی روسیه توافقنامه همکاری نظامی بین روسیه و هند را تصویب کرد. – 2 دسامبر 2025

https://www.pnp.ru/politics/gosduma-ratificirovala-soglashenie-o-voennom-sotrudnichestve-rossii-i-indii.html

[11] سفارت روسیه در هند: مختصری درباره روابط اقتصادی هند و روسیه – 2025

https://indianembassy-moscow.gov.in/overview.php

[12] همان

[13] همان

 

[14] همان

[15] تعهد بزرگ هسته‌ای پوتین برای رساندن نیروگاه کودانکولام به ظرفیت کامل-  5 دسامبر 2025

https://www.ndtv.com/india-news/vladimir-putin-in-india-kudankulam-nuclear-plant-to-be-taken-to-full-capacity-9756748

[16] بند 13 بیانیه مشترک پس از بیست و سومین اجلاس سالانه روسیه و هند – 5 دسامبر 2025

http://en.kremlin.ru/supplement/6426

[17] کوتیاکف وزیر کار روسیه: نیاز به نیروی کار تا سال 2030 ممکن است از 3 میلیون نفر فراتر رود. – 24 ژانویه 2025

https://www.pnp.ru/economics/kotyakov-deficit-kadrov-k-2030-godu-mozhet-prevysit-3-milliona-chelovek.html

[18] بند 15 بیانیه مشترک پس از بیست و سومین اجلاس سالانه روسیه و هند – 5 دسامبر 2025

http://en.kremlin.ru/supplement/6426

[19] چگونه هند به دومین منبع بزرگ مهاجرت نیروی کار از کشورهای دور به روسیه تبدیل شد؟ – 11 ژانویه 2025

https://www.rbc.ru/industries/news/686d1a509a7947de366f7f61

[20] روسیه و هند در مورد اتصال سیستم‌های پرداخت ملی مذاکره خواهند کرد – 29 نوامبر 2025

https://russiaspivottoasia.com/russia-and-india-to-discuss-linking-national-payment-systems-putin-to-visit-delhi-december-4-5/?utm_source=perplexity

[21] پسکوف: روسیه و شرکایش در حال بررسی سیستم‌های پرداخت جایگزین هستند. – 2 دسامبر 2025

https://tass.ru/ekonomika/25789817

[22] بند 29 و 31 بیانیه مشترک پس از بیست و سومین اجلاس سالانه روسیه و هند – 5 دسامبر 2025

http://en.kremlin.ru/supplement/6426