مزیت ایران برای تبدیل شدن به هاب کود به واسطه‌ی کریدور شمال – جنوب

مقدمه

کود شیمیایی مهم‌ترین نهاده‌های کشاورزی و تولید غذا محسوب می‌شود. بخش عمده‌ای از تولیدات کشاورزی مدیون وجود کود است، به نحوی که گفته می‌شود با حذف کود از کشاورزی حجم محصولات 30 تا 50 درصد کاهش می‌یابد. یک مقاله علمی، با تایید این موضوع نشان داده است که نیمی از جمعیت جهان به غذای تولید شده با کود شیمیایی نیتراته وابسته هستند. [1]

شکل بالا به خوبی نشان می‌دهد که با شروع تولید گسترده غذا با کودهای نیتراته، ارتباط معناداری بین افزایش رشد غذای تولید شده با کود و افزایش جمعیت جهان ایجاد شده است. ایران با داشتن موقعیت استراتژیک برای تولید، ترانزیت و تجارت این کالای راهبردی می‌تواند نقش مهمی در کنترل نبض بازار این کالا داشته باشد. کود علی‌رغم آن که یک کالای صنعتی محسوب می‌شود؛ ولی به دلیل آن که تقریباً نیمی از تولیدات کشاورزی (از هر نوع) به آن وابسته است، یک فاکتور مهم در امنیت غذایی جهانی به شمار می‌رود. نحوه اثرگذاری ایران بر جریان تأمین این کالای استراتژیک بر مبنای تبدیل شدن کشور به هاب کود در سطح منطقه و فرامنطقه است. کشوری هاب کود است که کشورهای فروشنده و خریدار کود از خاک این کشور برای خرید، فروش، دپو، فرآوری، تولید و ترانزیت انواع کودهای شیمیایی استفاده کنند. در چشم‌انداز هاب کود، ایران باید سهم قابل توجهی از بازار کود منطقه‌ای را به خود اختصاص دهد و قیمت کود را در سطح منطقه‌ای تعیین کند. این امر قطعاً منجر به اثر گذاری ایران بر قیمت جهانی کود خواهد شد. بهترین بستر برای تبدیل شدن ایران به هاب کود؛ استفاده از کریدور شمال-جنوب به عنوان راه اتصال «کشورهای عمده تولیدکننده» کود به «کشورهای عمده مصرف‌کننده» آن است.

مزیت ایران در تبدیل شدن به هاب کود

نزدیکی به مراکز عمده واردات

قرارگیری ایران در منطقه‌ای که در آن «کشاورزی به طور سنتی محرک اقتصاد و امنیت غذایی» برخی از کشورها محسوب می‌شود، به ایران فرصت ویژه‌ای می‌دهد تا در این حوزه نقش‌آفرینی کند. به عنوان مثال هند سالانه حدود 30 میلیون تن کود شیمیایی مصرف می‌کند و از این مقدار 23 میلیون تن آن را وارد می‌کند. طبق آمار OEC هند در سال 2021 بیش از 20 درصد از محصولات صادراتی این کشور حاصل محصولات کشاورزی نظیر پنبه و منسوجات حاصل از آن، میوه‌های گرمسیری، گوشت و چرم بوده است که همه به نوعی با کشاورزی و افزایش بازده محصولات کشاورزی مرتبط هستند. این موضوع نشان دهنده اهمیت کشاورزی و مصرف نهاده‌های کشاورزی نظیر کود است.

همچنین سهم محصولات و فرآورده‌های کشاورزی و نساجی در پاکستان به بیش از 70 درصد از صادرات این کشور می‌رسد که نشان دهنده محوری بودن کشاورزی در اقتصاد این کشور است. این عدد در افغانستان به بیش از 60 درصد با محوریت انگور و محصولات باغی می‌رسد. افزایش عملکرد در کشاورزی به عوامل مختلفی بستگی دارد که یکی از مهمترین عوامل استفاده از نهاده‌های کشاورزی نظی کودهای شیمیایی است.

هند و پاکستان نیز در منطقه غرب آسیا از جمله خریداران عمده کودهای شیمیایی هستند که به طور میانگین سالانه 25.7 میلیون تن واردات کود دارند.

نزدیکی به مراکز عمده صادرات

 وجود دو کشور عمده واردکننده (هند و پاکستان) در جنوب و شرق ایران و دو کشور عمده صادرکننده آن (روسیه و بلاروس) در شمال ایران موقعیتی استثنایی به ایران می‌دهد تا بتواند به عنوان واسط نقش مهمی در شکل‌گیری بازارهای جدید برای کود این دو کشور ایفا کند. هر دو کشور بلاروس و روسیه دچار تحریم‌های شدید اقتصادی شده‌اند و بخش کود این کشورها نیز به طور مستقیم و غیر مستقیم تحریم شده و دچار چالش‌هایی برای پیدا کردن بازارهای جدید یا رساندن محصول به دست مشتریان خود است. محموله‌های کود گاها تحت عنوان تحریم و حمایت از اوکراین ضبط می‌شود. چنین موضوعی موجب شکل گیری یک «نیاز استراتژیک» به مسیری امن برای صادرات کود این کشورها شده است، مسیری که کشورهای عضو ناتو نتوانند در جریان تجاری آن اختلالی ایجاد کنند روسیه در سال 2021 پیش از شروع جنگ حدود 37 میلیون تن صادرات کودهای شیمیایی داشته است. بلاروس که پیش از جنگ 10 تا 12 میلیون تن صادرات کودهای پتاسه داشت در سال 2022 با ممنوعیت عبور کالا از لیتوانی تنها توانست 8 میلیون تن صادرات کود داشته باشد. این کشور محصور در خشکی بوده و در شرایط فعلی به مسیر صادراتی روسیه اتکا دارد.

ایران به منابع عظیم گاز دسترسی دارد. گاز متان به عنوان نهاده اولیه برای تولید آمونیاک و کودهای نیتراته، به کشور امکان تبدیل شدن به قطب تولید کودهای نیتراته را می‌دهد. به این ظرفیت می‌توان معادن فسفات و پتاس ایران را اضافه کرد که امکان تولید و صادرات این کودها را به کشور می‌دهد. ایران در سال 2022 توانست حدود 5 میلیون تن کود صادر کند. علاوه بر این، کشور در مسیر کریدور شمال جنوب نیز قرار گرفته است.

وضعیت بازار کود در منطقه؛ مسیرهای پیش پای ایران برای نقش آفرینی تجاری

هند در سال مالی 2022-2023 به تنهایی 4.3 میلیون تن کود شیمیایی با تخفیف را از روسیه وارد کرد که در نوع خود غیر معمول بوده است.[2] از طرف دیگر کمیته هماهنگی اقتصادی دولت پاکستان در آبان امسال اعلام کرد که این کشور نیاز به واردات فوری 200 هزار تن کود اوره دارد. مرکز ملی توسعه کود پاکستان پیش از این اعلام کرده بود که کشاورزان پاکستانی برای شروع کشت زمستانه خود نیاز به 3.3 میلیون تن کود اوره دارند. از این مقدار حدود 3 میلیون توسط داخل تولید شده و با احتساب ذخایر احتیاطی حدود 500 هزار تن کمبود برای این کشور وجود دارد که بخشی از آن با تامین بیشتر خوراک گاز پتروشیمی‌های پاکستانی قابل جبران بوده و حدود 200 هزار تن از آن باید وارد شود.[3] این در حالی است که پاکستان به جز اوره به سایر کودها نیاز دارد و مجموعا سالانه 1.7 میلیون تن کود شیمیایی وارد می‌کند. با این حال شرکت آذربایجانی SOCAR توانست با دولت پاکستان قرارداد ببندد ولی محموله‌های کود خود را از طریق زمینی تا ترکیه، دریای سرخ و باب المندب حمل کرده و با ورود اقیانوس هند آن را به بنادر پاکستان تحویل می‌دهد. در حالی که جمهوری آذربایجان می‌تواند با پیشنهاد شرکت‌های حمل ایرانی این بار را از طریق مسیر ریلی شمال غربی- جنوب شرقی ایران به میرجاوه پاکستان برساند.

با توجه به آن که ایران به طور سنتی مشتریان کود در آفریقا، آمریکای جنوبی و شرق آسیا دارد، با بهره گرفتن از موقعیت روسیه و بلاروس در شمال کریدور شمال – جنوب می‌تواند چنین محصولاتی را به مناطق عمده کشاورزی جهان در آمریکای جنوبی، شرق آسیا و آفریقا صادر کرده و در عوض محصولاتی را از جنوب جهانی به این کشورها منتقل کند که در روسیه و سایر کشورهای حوزه CIS به طور سنتی وارد می‌شود. محصولات وارداتی CIS که به طور معمول در مناطق مذکور تولید و صادر می‌شود شامل تجهیزات و ماشین‌های الکترونیکی، لاستیک و فرآورده‌های آن، پنبه و منسوجات، چای و ادویه، میوه‌های گرمسیری، پالم، کاکائو و غیره می‌شود. در سمت شمال کریدور شمال جنوب حدوداً پتانسیل 60 میلیون تن صادرات کود وجود دارد و در سمت جنوب بیش از 90 میلیون تن پتانسیل واردات کود شیمیایی وجود دارد. این در حالی است که کالاهایی که در جنوب جهانی تولید شده و قابلیت صادرات به کشورهای CIS را دارند سالانه 744 میلیارد دلار ارزش دارند که کشورهای CIS سالانه 143 میلیارد دلار از آن را از خارج از اتحادیه خود وارد می‌کنند.

چنین پتانسیل استثنایی را می‌توان با تبدیل‌کردن ایران به هاب ترانزیتی و کشاورزی به صورت بالقوه درآورد و با ایجاد وابستگی اقتصادی ایران با کشورهای شمال و جنوب جهانی به طور مشخص از مزیت جغرافیایی ایران در راستای منافع ملی و روان شدن جریان تجارت جهانی استفاده کرد.

منابع ____________________________________________________________________________________________________

[1] مقاله علمی تحت نام « سهم کودهای تجاری در تولید غذا» – استوارت، دیب، جانستون، اسمیت (2005)

Stewart, W.M.,Dibb, D.W.,Johnston,A.E., & Smyth,T.J. (2005). The contribution of commercial fertilizer nutrients to food production. Agronomy Journal, 97(1), 1-6.

[2] گزارش The social talks تحت عنوان «روسیه فروش کود تخفیف دار به هند را قطع کرد.»

https://thesocialtalks.com/business/russian-fertilizer-vendors-end-discounts-to-india-over-supply-constraints/

[3] گزارش Fertilizer Daily تحت عنوان «پاکستان ممکن است مناقصه جهانی برای تامین 200 هزار تن اوره را برگزار کند»

Pakistan may launch international tender for 200,000 metric tonnes of urea