تصور نقش‌آفرینی اروپا در برجام جز اتلاف وقت نیست
بیست‌وچهارم آذر 1399
مقدمه
با طرح ادعای «جو بایدن» دموکرات مبنی بر پیروزی در انتخابات ۲۰۲۰، سیل تبریک‌ها از سوی اروپایی‌ها به آمریکا روانه شد و سران اروپا به نوعی از وقوع این اتفاق ابراز خوشحالی کرده و بر افزایش همکاری‌ها تاکید کردند.
از جمله همکاری‌های مورد انتظار اروپا با آمریکا، موضوع برجام است. اروپایی‌ها در طول مدت خروج آمریکا از برجام (۱۸ اردیبهشت ۹۷ تاکنون)، به طور لفظی بر پایبندی خود به توافق هسته‌ای با ایران تاکید کرده‌اند.
برای مثال، نماینده انگلیس در سازمان ملل «جاناتان آلن» مدعی است:
«انگلیس به رغم خروج آمریکا از برجام، به تعهداتش در این توافق پایبند بوده و با راه‌اندازی ساز و کار مالی «اینستکس» در کنار فرانسه و آلمان پا را فراتر از تعهداتش گذاشته است»
همچنین در بیانه‌ای که در تاریخ ۱۴ تیر ۹۹ در سایت وزارت امور خارجه فرانسه منتشر شد، آمده است:
«به همراه انگلیس و آلمان، ما همچنان به حفظ برجام متعهد هستیم و تعهدات خود را در چارچوب این توافق اجرایی کرده و حتی برای حمایت از تجارت مشروع با ایران فراتر نیز رفته‌ایم»
علت خوشحالی اروپا از پیروزی بایدن
در صورت پیروزی «بایدن» در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، فرصتی برای اروپایی‌ها فراهم می‌شود تا دوباره بتوانند به یک کُنشگر مؤثر در نظام بین‌الملل تبدیل شوند و آن چهره وابسته که در دوران ترامپ آشکار شده بود را مقداری ترمیم کنند.
در پی همین فرصت، کشورهای اروپایی اقدامات خود را شروع کردند و در اولین قدم سعی در نقش آفرینی میان ایران و آمریکا در مسئله برجام و موضوعات دیگر دارند.
همچنین، وزیر امور خارجه آلمان در پی اعلام پیروزی «جو بایدن» در انتخابات آمریکا از سوی رسانه‌های کشورش مدعی شد: «سیاست‌های جداگانه کشورهای اروپایی و آمریکا بر سر برنامه هسته‌ای و موشکی ایران کارآمد نیست و این کشورها باید رویکردی همسو در پیش بگیرند.»
«هایکو ماس» وزیر خارجه آلمان بر این باور است که پیروزی «جو بایدن» در انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۰ آمریکا می‌تواند باعث افزایش دامنه همراهی و همکاری کشورهای اروپایی و آمریکا در ارتباط با توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ با ایران شود.
کشورهای اروپایی با توجه به شرایط خاصی که دارند و با وجود فرصت به دست آمده سعی در تأمین منافع خود با نزدیک شدنِ هر چه بیشتر به آمریکا دارند.
انگلیس از یک سو به دلیل خروج از اتحادیه اروپا و عدم توافق با این اتحادیه در فاصله ۵۰ روز مانده تا پایان دوره گذار، نیاز شدید به توافق تجاری با آمریکا و همچنین نشان دادن خود به عنوان بازیگری مؤثر در عرصه بین‌الملل دارد و از سوی دیگر نیاز فرانسه به یک ژست موجه، هم در داخل کشور خود و هم در خارج، شرایطی را برای آنها به وجود آورده است که تأمین خواسته‌هایشان در گِرو نزدیک شدن هرچه بیشتر به آمریکا باشد که البته با نقش‌آفرینی بین تهران و واشنگتن سعی دارند تا در همین مسیر قدم بگذارند.
اما اگر ایران بخواهد برای اروپا در مناسبات سیاست خارجه خود نقشی قائل شود، بهتر است اول به تاریخچه اروپایی‌ها در مذاکرات و فعالیت‌های آنها بعد از خروج آمریکا از برجام بپردازد.
تاریخچه فعالیت‌های اروپا بعد از خروج آمریکا از برجام
با شروع دوران برجام، پای شرکت‌های خارجی به فضای اقتصادی ایران باز شد و بعضی از رسانه‌ها با آب و تاب فراوان از ورود شرکت‌های بزرگ اروپا از جمله توتال و ایرباس به ایران خبر دادند و از چشم‌اندازهای اقتصادی قراردادها گفتند. اما با خروج آمریکا از برجام و اعلام بازگشت تحریم‌های ثانویه طی ۱۸۰ روز، این شرکت‌ها به تدریج بدون دردسر و در سایه سکوت رسانه‌هایی که هیاهو راه می‌انداختند؛ از ایران خارج شدند، گویی که هیچگاه به ایران نیامده بودند. در حین خروج این شرکت‌ها از ایران، اروپا فقط تماشاگر این فرایند بود و حتی به ناتوانی خود در حفاظت از این شرکت‌ها اذعان کرد.
زمان زیادی نگذشت که شرکت‌ها به این نتیجه رسیدند که نه می‌توانند معافیت تحریمی بگیرند، نه اتحادیه اروپا می‌تواند به آنها کمک کند و در نهایت همکاری کردن با ایران در این شرایط برای آینده‌شان مضر خواهد بود. در ۱۴ خرداد ۹۷، خبرگزاری فرانسه از تصمیم شرکت پژو- سیتروئن برای خروج از ایران خبر داد. گروه پژو- سیتروئن در بیانیه‌ای اعلام کرد که فرایند تعلیق فعالیت‌های مربوط به سرمایه‌گذاری‌های مشترک خود در ایران را آغاز کرده و برای احترام به قانون تحریم‌های آمریکا علیه تهران تا ششم اوت (پانزدهم مرداد ماه سال ۹۷) ایران را تَرک می‌کند.
مدت زیادی از نشست وین و ارائه بسته پیشنهادی آن نگذشته بود که اظهارنظرهایی از مقامات اروپایی صادر شد که بیش از پیش مُشت خالی آنها در برابر ایران را باز کرد. در نشست وین یک دیپلمات ارشد اروپایی به خبرگزاری رویترز گفت:
«ما پیشرفت‌هایی داشته‌ایم که شامل حفاظت از فروش نفت می‌شود، اما این اقدامات به نظر نمی‌رسد انتظارات ایرانی‌ها را برآورده کند. این اقدامات تنها به عهده اروپایی‌ها نیست، بلکه چینی‌ها، هندی‌ها و بقیه نیز باید مشارکت کنند.»
علاوه بر این، اظهارنظرِ «آنگلا مرکل» صدر اعظم آلمان در دیدار با نخست وزیر چین بسیار تأمل برانگیز بود؛ آنجا که درباره شرکت‌های خصوصی گفت:
«شرکت‌هایی که می‌خواهند خطر مواجه شدن با اقدامات تنبیهی آمریکا را به جان خریده و به همکاری تجاری با ایران ادامه دهند، خودشان باید تصمیم بگیرند که آیا حاضر به ریسک کردن هستند یا نه.»
افزون بر این، در یک اتفاق تأمل برانگیز دیگر، وزارت اقتصاد آلمان انتقال ۳۰۰ میلیون یورو از منابع بانک ایرانی اروپایی تجارت (EIH) به تهران را به دلیل فشار تحریم‌های آمریکا به تعویق انداخت. سخنگوی وزارت اقتصاد آلمان در اظهارت تأمل برانگیزی در این باره گفت که این تراکنش توسط واحد نظارت مالی آلمان (Bafin) و واحد اطلاعات مالی اداره گمرک آلمان برای موارد پولشویی و تأمین مالی تروریسم تحت بررسی است!
در ماجرای اینستکس، علی‌رغم آنکه تصور می‌شد قرار است این ساز و کار مقابل تحریم‌های آمریکا عمل کرده و منافع ایران از برجام را تأمین کند، اما بیانیه ۳ کشور اروپایی اثبات کرد که این تصور غلط بوده است.
اوّلاً در بیانیه تأکید شده بود که شروع کار اینستکس با تجارت بشردوستانه است. یعنی تنها قرار است تجارت در حوزه غذا، دارو و تجهیزات پزشکی را پوشش دهد. این محدودیت به‌معنای عدم ورود به حوزه تجارت اقلامِ تحریم شده از سوی آمریکا است.
ثانیاً ثبت شرکت اینستکس در اروپا به‌عنوان یک شرکت خصوصی حکایت از آن داشت که دولت‌های اروپایی حاضر به حمایت سیاسی از این ساز و کار نیستند. شرکت خصوصی هم تکلیفش روشن است؛ مانند تمام شرکت‌های خصوصی در کشورهای اروپایی که از تحریم‌های آمریکا تبعیت می‌کنند، اینستکس هم از آنها تبعیت خواهد کرد.
اذعان کارشناسان و مقامات اروپایی به عدم استقلال در مسائل سیاسی و اقتصادی
بنا به نظر کارشناسان اروپایی، اروپا در مسائل اقتصادی و سیاسی مستقل نبوده و تابع تحرکات ایالات متحده است. در همین راستا «کلمنته ترمه» محقق فرانسوی فعال در دانشکده مطالعات پیشرفته علوم اجتماعی در نشستی مجازی که بیست و چهارم مهرماه امسال (۱۵ اکتبر) با همکاری اندیشکده «چتم هاوس» با مؤسسه خاورمیانه برگزار شد، در قسمتی از سخنان خود گفت:
«فرانسه و اتحادیه اروپا نمی‌توانند از شرکت‌های خود محافظت کنند. آنها نمی‌توانند مانع خروج شرکت‌های خود از بازار ایران شوند و با وجود این عدم استقلال اقتصادی، درک نمی‌کنم که ایرانی‌ها چه انتظاری از اروپا دارند.»
همچنین «هایکو ماس» وزیر امورخارجه آلمان، در مصاحبه‌ای با خبرگزاری آسوشیتدپرس اعلام کرد که تصمیم‌ها توسط دولت آمریکا در کاخ سفید گرفته می‌شدند، بعد جلوی ما می‌گذاشتند و ما هم باید با آنها کنار می‌آمدیم.
حجم وابستگی اروپا به آمریکا به حدی است که دیگر نباید در محاسبات ایران جایی داشته باشد. در پیشامدهای بعد از خروج آمریکا از برجام مشاهده شده است که اروپا نه تنها نمی‌تواند در برابر تحریم‌های آمریکا مقاومت کند و از شرکت‌ها مقابل تحریم‌ها محافظت کند؛ بلکه در این امر با ایالات متحده همکاری و همیاری کرده و سعی در حرکت به سوی تأمین منافع آمریکا نیز دارد.
در همین حال روسیه و چین در شورای امنیت با قطعنامه آمریکا مبنی بر تمدید تحریم تسلیحاتی ایران مخالفت کرده و همچنین قطعنامه اروپا و آمریکا علیه برنامه دفاع موشکی تهران را وتو کردند. این دو کشور در قضیه پرونده هسته‌ای ایران نیز تنها کشورهایی بودند که با قطعنامه شورای حکام در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مخالفت کردند.
اقدامات روسیه و چین نشان می‌دهد که آنها برخلاف اروپا اراده‌ای مستقل از آمریکا دارند و می‌توانند در پیشبرد منافع ایران در مناسبات بین‌الملل مفید باشند. همکاری راهبردی؛ در مقابله با تحریم‌های آمریکا با چین و روسیه معنا داشته و اندیشکده‌های غربی نیز به این موضوع اذعان دارند که ایران با همکاری با این دو کشور می‌تواند فشار تحریم‌ها را بر اقتصاد خود کم کند.
