باسمه‌تعالی
مقدمه
پس از پیوستن آذربایجان به کریدور شمال-جنوب در سال 2005 بازیگر و محرک جدیدی به این پروژه اضافه گردید. موقعیت خاص جغرافیایی به آذربایجان این فرصت را داده است که به طور همزمان در کریدور شمال-جنوب و کریدور شرق-غرب یا همان پروژه یک کمربند و یک جاده چین قرار بگیرد. آن چه قابل مشاهده است درک مقامات آذربایجان این موقعیت انحصاری و خاص است. آنها به خوبی موقعیت خود را درک کرده‌اند و سعی می‌کنند در بازی‌های ژئوپلیتیکی برای خود نقش و جایگاهی ایجاد کنند.
از سویی سرمایه‌های ناشی از نفت و گاز این موقعیت را به آذربایجان داده تا با مشکلات اندک مالی بتواند زیرساخت‌های خود را توسعه دهد. بدین ترتیب علاوه بر موقعیت جغرافیایی شرایط مالی مساعد این کشور نقش مهم دیگری به این کشور داده که در سرمایه‌گذاری آذربایجان در پروژه رشت-آستارا قابل مشاهده بود.
به طور خلاصه مقامات آذربایجان نگاه مثبت و با ثباتی به کریدور شمال-جنوب داشته‌اند. با این حال در سال‌های اخیر مقامات آذربایجان نگرش متفاوتی را مطرح کردند که قابل تامل است و آن هم جانمایی کریدور زنگزور در کریدور شمال-جنوب است که این امر نشان می‌دهد آنها سعی دارند برای نیل به اهداف خود کریدور شمال-جنوب را با چالش‌هایی روبرو کنند. همچنین در صحبت‌های آنان نیم نگاهی به تغییرات جهانی و افزایش نقش کریدورهای حمل و نقل از جمله شمال-جنوب قابل مشاهده است.
دوران ثبات و همکاری مسالمت آمیز
از زمان شوروی زیرساخت‌های راه‌آهن در آذربایجان وجود داشته است. روند توسعه زیرساخت‌ها در دوران جنگ با ارمنستان کند بود اما از سال 2015 با صدور فرمانی از سوی الهام علی‌اف روند توسعه زیر ساخت‌ها با هدف مشارکت در کریدور شمال-جنوب سرعت یافت. در این فرمان آمده:
با توجه به پتانسیل گسترده روابط تجاری بین کشورهای موسس کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (روسیه، ایران و هند)، به عنوان یکی از شرکت کنندگان در این کریدور، استفاده گسترده از فرصت های مناسب ترانزیتی جمهوری آذربایجان و همچنین اتخاذ تدابیر عاجل برای اتصال راه آهن آذربایجان به شبکه ریلی ایران ضروری است.
به طور کلی از سال 2015 به بعد ثبات در نگاه به کریدور و اقدامات همکاری جویانه در قالب شمال-جنوب را شاهد هستیم. یکی از وجوهی که در این امر مهم بوده فرصت افزایش نقش آذربایجان در اوراسیا بوده. علی‌اف این فرصت را در مراسم افتتاح مجتمع تجاری بندر باکو در سال 2018 این گونه مورد اشاره قرار دهد:
راه های شمال به جنوب و از شرق به غرب از خاک آذربایجان می گذرد […] بدین ترتیب آذربایجان که در فضای اوراسیا به دریاهای آزاد دسترسی ندارد به مرکز حمل و نقل و لجستیک تبدیل خواهد شد.
همچنین به طور خاصی همکاری با کشورهای حاشیه خزر با کمک کریدورهای دوگانه مورد توجه علی‌اف است. او در سال 2021 در این‌باره می‌گوید:
ما فعالانه در کریدورهای حمل و نقل شرق- غرب و جنوب-شمال حضور داریم. اکنون کشورهای بیشتری در این پروژه ها مشارکت دارند. بنابراین زمینه اصلی همکاری با همسایگان ما در آن سوی دریای خزر حمل و نقل است.
یکی از داشته‌های مهم آذربایجان در سازمان‌های فرامنطقه‌ای و بین‌المللی موقعیت خاصی است که آذربایجان در کریدورهای حمل و نقل دارد از این رو علی‌اف معتقد است کریدورها محور همکاری آذربایجان در سازمان هایی همچون کشورهای سازمان همکاری اسلامی، کشورهای مستقل مشترک‌المنافع، اکو و سازمان شانگهای باشد. به طور مثال او در نشست شانگهای پلاس در سال 2024 گفت:
همکاری در کریدورهای حمل و نقل شرق-غرب و شمال-جنوب یکی از زمینه های مهم همکاری بین آذربایجان و کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای است.
علاوه بر این علی‌اف همواره بر لزوم افزایش توان زیرساختی آذربایجان برای مشارکت در کریدور شمال-جنوب اشاره داشته است. آذربایجان سعی می‌کند با حفظ شرایط مناسب زیرساختی جایگاه خود در کریدور شمال-جنوب را حفظ کند. همچنین علی‌اف به حجم بار در گردش توجه داشته و معتقد است این میزان بایستی افزایش یابد.او در سال 2018 گفت :
ما روند بازسازی راه آهن آذربایجان را آغاز کرده ایم. بازسازی راه آهن باکو- یالاما در سال جاری ادامه خواهد یافت. برنامه سرمایه گذاری امسال همچنین شامل بودجه برای بازسازی راه آهن باکو- آستارا است. اینها پروژه های بسیار مهمی برای کریدور شمال-جنوب هستند. درسته این راه آهن هست ولی سرعت آن کم است.
همچنین در سال 2019 در نشستی در روسیه اشاره کرد که حجم ترانزیت موجود در کریدور درحال افزایش است اما لازم است که افزایش یابد:
در سال 2018، حجم محموله های حمل شده از طریق کریدور شمال-جنوب، 8 برابر بیشتر از سال قبل بوده است. حجم ها هنوز زیاد نیستند، اما دینامیک تاثیر زیادی دارد.
بدین ترتیب شاهد هستیم که آذربایجان در قبال کریدور عملکرد ثابت و رویکرد همکاری جویانه‌ای داشته است و حتی حوادثی همچون وقوع جنگ اوکراین تغییر شگرفی در نگرش مقامات آذربایجان نداشته است با این حال علی اف در سال 2023 در مصاحبه با شبکه‌های محلی آذربایجان اشاره می‌کند که جنگ اوکراین اهمیت کریدور را برای روسیه افزایش داده است:
ما سال هاست که پروژه هایی را در زمینه حمل و نقل اجرا می کنیم. جنگ روسیه و اوکراین اهمیت کار ما را افزایش داده است. با این حال می خواهم یک بار دیگر بگویم که ما سال هاست در این زمینه سرمایه گذاری کرده ایم. […] کریدور حمل و نقل شمال-جنوب پروژه ای است که می تواند با کریدور میانه رقابت کند. با توجه به اینکه پس از شروع جنگ روسیه و اوکراین، همانطور که اشاره کردید، این موضوع به یکی از اولویت های اصلی روسیه تبدیل شده است.
گنجاندن زنگزور در کریدور شمال-جنوب
با وجود این که به طور کلی آذربایجان عملکرد با ثباتی را در قبال کریدور شمال-جنوب داشته اما در سال‌های مسائل مربوط به کریدور شمال-جنوب با کریدور دیگری آمیخته شده است. درواقع مقامات آذربایجان موضوع کریدور زنگزور را به کریدور شمال-جنوب گره می‌زنند. الهام علی‌اف در سال 2023 در کنفرانسی بیان کرد:
ارتباط ریلی بین چین، قرقیزستان و ازبکستان در حال ایجاد است و کریدور زنگزور می تواند ادامه آن مسیر، بخشی از پروژه «یک کمربند، یک جاده» یا کریدور شمال-جنوب باشد. زیرا قلمرو نخجوان با راه آهن ایران ارتباط دارد و از این مسیر می توان در مسیر خلیج فارس کالا حمل کرد.
مسیر کریدور شمال-جنوب براساس عبور از کریدور زنگزور
در اظهاراتی مشابه جیحون بایراموف نیز اشاره کرد که کریدور زنگزور می‌تواند بخشی از کریدور شمال-جنوب باشد او در دیدار با لاوروف وزیرامورخارجه روسیه در سال 2022 گفته بود:
ارتباط با نخجوان می تواند به شاخه ای از کریدور «شمال-جنوب» تبدیل شود.
بدین ترتیب شاهد هستیم که آذربایجان سعی می‌کند در نبود مسیر ریلی رشت-آستارا بدین شکل کریدور زنگزور را نیز در کریدور شمال-جنوب جانمایی کند و به گونه‌ای ایران را مجاب کند تا به شکل‌گیری زنگزور تن دهد. با این حال مشخص است که استفاده از این مسیر برای کریدور شمال-جنوبمی‌تواند این مسیر را دستخوش نوسانات سیاسی و امنیتی بین آذربایجان و ارمنستان کند.
تغییرات ژئوپلیتیک در جهان و حرکت به سمت مسیرهای جدید حمل و نقل
در سال‌های اخیر رنگ و بوی مسائل دیگری نیز در اظهارات مقامات آذربایجان قابل مشاهده است. تغییرات ژئوپلیتیکی در سطح جهان مورد اشاره مقامات آذربایجان نیز بوده. آنها با اشاره به مسائل جدید جهانی باور دارند شمال-جنوب می‌تواند جایگاه مهمتری را بدست آورد. این نگاه در نگاه علی‌اف رئیس جمهور، علی اسداف نخست وزیر و جیحون بایراموف وزیرامورخارجه آذربایجان منعکس شده است. علی‌اف در آخرین دیدار خود با رئیس جمهور کشورمان مرحوم شهید رئیسی در سال 2024 این گونه بیان کرد:
تلاش های انجام شده تاکنون به پروژه های واقعی تبدیل شده است. پس از آن ایجاد و نوسازی زیرساخت‌های ریلی مدرن چه در خاک ایران و چه در خاک آذربایجان، کریدور حمل‌ونقل شمال – جنوب را به مهم‌ترین شریان حمل‌ونقل جهان تبدیل می‌کند.
همچنین علی اسداف با اشاره به تغییرات ژئوپلیتیک در سال 2023 در گفت:
با توجه به رویدادهای اصلی ژئوپلیتیکی در جهان از جمله در منطقه، تقاضا برای زیرساخت های حمل و نقل و ترانزیتی آذربایجان نیز افزایش یافته است.
جیحون بایراموف نیز در نشست خبری‌ای که پس از دیدار با لاوروف در سال 2022 داشت به موضوع اشاره داشت که اکنون تمرکز منطقه بر ایجاد زیرساخت‌های جدید لجستیکی است او گفت:
تمرکز اصلی بر گسترش ارتباطات حمل و نقل و ارتباط در منطقه است. در این راستا پروژه شمال – جنوب از اهمیت بالایی برخوردار است. این پروژه اثربخشی خود را نشان داده و می‌تواند بیشتر توسعه یابد.
جمع‌بندی
آذربایجان یکی از بازیگران مهم در کریدور شمال-جنوب است. داشته‌های نفت و گازی و موقعیت خاص ژئوپلیتیکی به این کشور توان نقش آفرینی خوبی در پروژه‌ها و سازمان‌های فرامنطقه‌ای داده است. در طی سال‌ها آذربایجان به طور خوبی در زیرساخت‌های خود سرمایه‌گذاری کرده است. همچنین نگاه مثبتی به کریدور شمال-جنوب داشته است.
آن چه در سال‌های اخیر مورد توجه است افزایش توجه مقامات آذربایجان به تغییرات جهانی است. این امر باعث شده نگاه بیشتری به کریدور شمال-جنوب داشته باشند. اما نشانه‌هایی از انحراف در نگرش مقامات این کشور قابل مشاهده است. این موضوع که آذربایجان سعی می‌کند کریدور زنگزور را در مسیر شمال-جنوب جانمایی کند می‌تواند نشان این امر باشد که در آینده‌ای نزدیک آذربایجان ممکن است از موقعیت جغرافیایی خود سوءاستفاده کرده و اهداف سیاسی خود را به کرسی بنشاند.
بدین ترتیب لازم است ایران با حفظ هوشیاری لازم ضمن ادامه همکاری با آذربایجان در کریدور شمال-جنوب همواره آمادگی لازم برای جایگزینی شاخه غربی کریدور را در نظر داشته باشد.
