ابتکار شرقی روسیه با کریدور جدید زمینی غلات؛ فرصت برای ایران

مقدمه

چین با تولید بیش از 136 میلیون تن گندم بزرگترین تولیدکننده این محصول در جهان است. این کشور بین سال‌های 2013 تا 2023 توانسته است تولید گندم خود را از 122 میلیون تن به 136 میلیون تن برساند ولی شواهد نشان می‌دهد که این کشور تقریبا تمام زمین‌های قابل کشت خود را به زیر کشت برده است و زمین مناسب دیگری برای افزایش تولید ندارد.

شکل 1- تولید، مصرف و ذخایر گندم در چین

ستون مشکی: تولید (میلیون تن – محور عمودی سمت چپ)
ستون نارنجی : مصرف داخلی (میلیون تن – محور عمودی سمت چپ)
خط خاکستری: ذخایر مصرفی ( % – محور عمودی سمت راست)

شکل 1 به خوبی نشان می‌دهد که تولید گندم در چین از سال 2003 تا 2015 روندی افزایشی داشته ولی پس از عبور از 130 میلیون تن در سال، افزایش محسوسی نداشته است، حال آن که میزان مصرف گندم در سال 2020-2021 از تولید این کشور بیشتر شده است و روند افزایش آن همچنان ادامه دارد. علاوه بر این، عملکرد تولید گندم چین بین سال‌های 2019 تا 2023 در محدوده 5.6 تا 5.7 تن بر هکتار ثابت مانده است که نشان از این دارد که این کشور تقریبا به حد نهایی میزان عملکرد زمین‌های خود رسیده است و توان افزایش این تولید را در آینده نزدیک ندارد. علاوه بر این روند واردات گندم در چین از 3.2 میلیون تن در سال 2019 به 11.8 میلیون تن در سال 2023 رسیده است که نشان می‌دهد که روند مصرف در چین افزایشی بوده و ضریب خودکفایی در این کشور با کاهش روبه رو است. چین طی این سال‌ها این خلاء بین تولید و مصرف را با افزایش واردات از استرالیا، کانادا و به میزان کمتر از قزاقستان پر کرده است. این وضعیت حاکی از تعمیق وابستگی چین به کشورهایی است که در بلوک غرب توصیف می‌شدند،‌‍ با این حال توافق کریدور جدید زمینی غلات با هدف تامین سالانه بخش قابل توجه نیاز گندم چین از روسیه، نشان می‌دهد این کشور راهبرد کاهش وابستگی غذای به کشورهای بلوک غرب و تعمیق روابط با روسیه را در دستور کار خود قرار داده است.

مسیرهای سنتی صادرات غلات روسیه و ابتکار جدید برای تغییر دینامیک در تجارت غلات

روسیه همیشه غلات را در بخش‌های غربی سرزمین خود، جایی میان مرزهای قزاقستان تا دریای سیاه و مرزهای اوکراین تولید کرده و آن را از طریق دریای سیاه صادر می‌کند. این موضوع باعث شده است، علیرغم آن که خاک روسیه تا بندر شرقی ولادیووستوک در اقیانوس آرام امتداد دارد، نتواند غلات خود را به شکل عمده به کشورهای شرق آسیا برساند و وابسته به دورترین مسیر یعنی دریای سیاه، کانال، سوئز و سپس باب المندب باشد. بر حسب این موضوع نیز کشورهایی نظیر چین، ویتنام و سایر کشورهای جنوب شرق آسیا مجبور به تامین بخش عمده غلات خود از آمریکا، استرالیا، کانادا و حتی کشورهای اروپای غربی مانند فرانسه هستند.

با این حال روسیه اخیرا در تلاش برای تعمیق روابط خود با چین، پیشنهاد سال 2012 این کشور مبنی بر ایجاد کریدور جدید زمینی غلات بین چین و روسیه را پذیرفته است. دو شرکت دولتی چینی و روسی  در سال 2022 یک قرارداد در راستای این توافق امضا کردند که بر اساس آن زیرساخت‌های حمل و ذخیره سازی، ترانشیپ[1] و کشت برای توسعه صادرات محصولات کشاورزی به خصوص غلات روسیه به چین توسعه می‌یابد. در ادامه در سال 2023 قرارداد دیگری بر پایه ارزهای ملی بین دوکشور امضا شد که بر اساس آن، شرکت چینی طی 12 سال 70 میلیون تن غلات، حبوبات و دانه‌های روغنی را از روسیه تحویل خواهد گرفت که به طور میانگین سالانه حدود 6 میلیون تن خواهد بود. هر چند ظرفیت ایجاد شده در این قرارداد تا میزان 8 میلیون تن در سال افزایش می‌یابد. ارزش این قرارداد 2.5 تریلیون روبل ذکر شده است.

پوتین نیز در این سال به کابینه خود و بانک مرکزی این کشور دستور داد تا این توافقات را نهایی کرده و زیرساخت‌های مورد نیاز برای افزایش صادرات غلات به چین را توسعه دهد. این زیرساخت‌ها شامل؛ سیلوهایی با توان ذخیره سازی یک‌باره 1.4 میلیون تن در چند استان و جهموری خود؛ تاسیسات ترانشیپ انتقال غلات بین واگن‌های ریلی روسی و چینی[2] با توان انتقال 8 میلیون تن غلات، حبوبات و دانه‌های روغنی بین قطارهای روسی و چینی در فاصله 4 کیلومتری مرز چین در منطقه زابایکالسک؛ و کشت فراسرزمینی و مستقر شدن 200 هزار کشاورز چینی در مناطق فاقد کشت در روسیه می‌شود.

تغییر در الگوی واردات غذای چین از غرب به کشورهای بریکس

تغییر در الگوی واردات غذای چین تنها منحصر به گندم نشده است بلکه آمارهای تجارت جهانی نشان می‌دهد که ابعاد آن در سایر کالاهای اساسی، گسترده‌تر است.[3] واردات سویای چین در سال 2023 به 100 میلیون تن رسید. آمارهای تجاری چین نشان می‌دهد که این کشور از سال 2021 واردات سویای خود از آمریکا (32 میلیون تن) را تا سال 2023 (25 میلیون تن) کاهش داده است و برزیل را در این دوره زمانی جایگزین آن کرده است و واردات خود از این کشور را از 58 میلیون تن به 69 میلیون تن رسانده است.

شکل 2 – روند صادرات سویای کشورهای صادرکننده به چین

 این موضوع در مورد ذرت نیز صدق می‌کند. چین در این مدت (2021 تا 2023) واردات ذرت خود از آمریکا را از 19.8 میلیون تن به به 7.1 میلیون تن رسانده است و به جای آن در مدت مشابه واردات خود از برزیل را از صفر به 12.8 میلیون تن افزایش داده است. این آمارها نشان می‌دهد که چین در سال‌های اخیر تلاش کرده است با کاهش واردات از استرالیا و آمریکا، کشورهای روسیه و برزیل را جایگزین مبادی وارداتی خود کند.

شکل 3 – روند صادرات ذرت کشورهای صادرکننده به چین

آغوش باز روسیه به تغییر معادلات در امنیت غذایی جهانی

روسیه نیز با درک این موضوع که حضور فعالانه در امنیت غذایی جهانی اهمیتی حیاتی در آینده خواهد داشت، آغوش خود را برای حضور چین در اقتصاد کشاورزی روسیه باز کرده است. روسیه در این مساله آن قدر موضع صمیمانه‌ای اتخاذ کرده است که طرح تولید 3.7 میلیون تن سویا و صادرات آن به چین تا سال 2025 نیز در این قرارداد راهبردی گنجانده شده است. باید توجه داشت که تغییر نظم سابق جهانی و شکل‌گیری نظم نوین تنها به بخش‌های سیاسی و نظامی محدود نخواهد شد بلکه در حوزه‌های مختلف تجاری و امنیت غذایی دارای نمود‌های تند و تیزی است.

نکته قابل توجه آن است که روسیه نه تنها افزایش تجارت و وابسته شدن فروش بخشی از محصولات استراتژیک خود به چین را تهدید تلقی نمی‌کند بلکه با رویی گشاده از همکاری مشترک با چین برای حفظ این کشور در تیم خود استقبال می‌کند. روسیه با درک صحیح و تمرکز بر مزیت‌های خود که شامل آب، خاک حاصلخیز و سرزمین وسیع است، این ظرفیت‌های بالقوه را تبدیل به یک اهرم موثر برای افزایش تولیدات کشاورزی و سهم خود از امنیت غذایی جهانی کرده است. حال که این ظرفیت‌ها در روسیه موجود است، رئیس جمهور روسیه با استقبال از این طرح چینی آن را تبدیل به یک قرارداد دو جانبه، به منظور بالفعل کردن این ظرفیت‌ها کرده است. علاوه بر این، باید توجه داشت که مساله امنیت غذایی از دیرباز یک اولویت درجه اول مسئولین چینی بوده است و روسیه با درک مناسب از این موضوع، با چین همکاری‌های عمیقی را تعریف می‌کند تا این کشور که بخش عمده غلات خود را کشورهای بلوک غربی تامین می‌کند بتواند به طور تدریجی خود وابستگی راهبردی خود به غرب را کاهش دهد.

دلالت‌های کریدور جدید زمینی غلات برای ایران و سایر بازیگران نظم جدید

ایران و سایر بازیگران جهانی که خواستار سهم بیشتر در نظم نوین در حال گذار هستند، بر سیطره آمریکا و متحدانش بر حوزه تجارت غذا واقف هستند، لذا انعقاد قراردادهای راهبردی و همچنین ایجاد بورس غلات بریکس در ابتدای سال جاری از جمله تلاش‌های این کشورها برای کاهش تسلط غرب بر تجارت این کالای راهبردی-امنیتی یعنی غذا است.

مدل همکاری دو کشور چین و روسیه در زمینه غلات که تبلور آن در کریدور زمینی جدید غلات دیده می‌شود، یک الگوی راهبردی در جهت همکاری بازیگران در نظم جدید است که نظام تجاری غربی در آن حداقل دخالت را داشته است. در این الگو، روسیه نیاز راهبردی خود برای صادرات محصولات کشاورزی و تغییر مسیر تجاری آن را با نیاز راهبردی چین برای واردات غلات و سایر محصولات کشاورزی و همچنین امکانات راهبردی چین برای توسعه ترانزیتی همسو کرد.

ایران نیز با همین الگو می‌تواند بخشی از حدود 50 میلیون تن صادرات غلات روسیه را به سمت مسیر ترانزیتی شمال-جنوب با محوریت ایران جذب کند. در همین الگوی همکاری روسیه برای مرتفع ساختن نیاز راهبردی خود به منظور صادرات غلات و تغییر در مسیرهای تجارت این محصولات خود می‌تواند با ایران توافق کند تا زیرساخت‌ها ترانزیتی و موقعیت راهبردی جغرافیایی کشور به عنوان امکانات و آورده از سمت ایران استفاده شود. زیرساخت‌های ترانزیتی ایران شامل بنادر، ریل‌های راه‌آهن و جاده‌ها تا 10 میلیون تن ظرفیت خالی برای ترانزیت کالاهای روسی از شمال به جنوب و 10 میلیون تن در مسیر بلعکس را دارد. علاوه بر این 12 تا 18 میلیون تن ظرفیت خالی آسیابانی و حدود 1.5 میلیون تن ظرفیت خالی ماکارونی ، بیسکوئیت و شیرینی در ایران وجود دارد که از جمله امکانات ایران برای نقش آفرینی در بازار جهانی غلات محسوب می‌شود.

برای اطلاع بیشتر از طرح تبدیل شدن ایران به هاب غلات، می‌توانید دو یادداشت نیاز راهبردی روسیه به کریدور شمال – جنوب و هاب غذایی؛ بسته تجاری جامع برای حل نیازهای راهبردی طرفین تجارت را مطالعه فرمایید.

منابع ——————————–

[1] جابجایی کالا بین دو وسیله نقلیه مثل کشتی به کشتی، قطار به قطار، کشتی به قطار و کامیون و غیره.

[2] فاصله بین دو ریل در‌ راه آهن روسیه و سایر مجهوری‌های شوروی سابق با ریل راه آهن چین و اروپا تفاوت دارد و قطار به طور مستقیم نمی‌تواند بین این کشور حرکت کند. به این دلیل هنگام رسیدن قطار به ریل متفاوت دو نوع عملیات متفاوت صورت می‌گیرد. عملیات ترانشیپ به معنای انتقال کالا به وسیله نقلیه ثانویه و دیگری عملیات تعویض بوژی که قطار صرفا با تعویض محور خود بدون تخلیه کالا، به مسیر خود در ریل جدید ادامه می‌دهد.

[3] وب سایت تجارت جهانی Trade map به تارنمای https://www.trademap.org