مقدمه
رهبر انقلاب در دیدار دانش آموزان به مناسبت ۱۳ آبان فرمودند:
«آنچه دولت‌های اسلامی باید بر آن پافشاری کنند، قطع فوری این جنایت‌هایی است که دارند در غزّه انجام می‌دهند؛ این بمباران‌ها باید فوراً قطع بشود؛ راه صدور نفت و ارزاق به رژیم صهیونیستی را ببندند؛ دولت‌های اسلامی با رژیم صهیونیستی همکاری اقتصادی نکنند.»
تحریم همکاری‌های اقتصادی کشورهای جهان اسلام و به طور خاص تحریم انرژی و ارزاق مطالبه مطرح شده در این صحبت است. در این یادداشت تلاش می‌شود امکان‌پذیری این مطالبه مورد بررسی قرار گیرد.
تبیین نقش جمهوری اسلامی ایران
اگر بخواهیم مبتنی بر فرمایش رهبر انقلاب برای جمهوری اسلامی ایران نقشی تعریف کنیم، با توجه به اینکه ایران هیچ‌گونه تعامل اقتصادی با رژیم صهیونیستی نداشته و به دنبال محدود کردن روابط اقتصادی سایر کشورهای جهان اسلام با این رژیم است، ایران باید تحریم‌های ثانویه اقتصادی علیه رژیم صهیونیستی وضع و اعمال کند. اما سوال مهمی که باید به آن پاسخ داد این است که آیا ایران توانایی اعمال تحریم ثانویه «موثر» علیه رژیم صهیونیستی را دارد؟
معادله هزینه و فایده در تحریم
باید توجه داشت که معادله تحریم «معادله هزینه و فایده» است. به این معنا که اعمال تحریم باید بتواند معادله هزینه و فایده موجود در روابط اقتصادی با رژیم صهیونیستی را برای کشورهای اسلامی به گونه‌ای تحت تاثیر قرار دهد که «هزینه» افزایش یافته و نسبت آن با «فایده» تغییر کند تا سبب تغییر رفتار بازیگر هدف شود. پس اگر تحریم ثانویه بخواهد موثر باشد باید بتواند هزینه همکاری اقتصادی با رژیم صهیونیستی برای فعال اقتصادی در جهان اسلام افزایش یابد تا نسبت به فایده مکتسبه غالب شود و در نتیجه آن رفتار فعال اقتصادی در جهان اسلام از همکاری به عدم همکاری تغییر کند.
منبع قدرت برای اعمال تحریم
تحریم که در قرن اخیر به اصلی‌ترین ابزار برای آمریکا تبدیل شده است، برای سیاستمداران ابزار جذابی است و لذا تمایل به استفاده از آن فراوان است. اما برای آنکه تحریم به ابزار موثر تبدیل شود باید به ملزومات آن توجه داشت. این الزامات برای اجرایی بودن و موثر بودن تحریم است و بی‌توجهی به آن سبب نمایشی شدن تحریم خواهد شد. در آمریکا نیز همیشه تحریم به عنوان ابزار موثر عمل نکرده است و دلیل آن عدم توجه به این الزامات است. یکی از الزامات مهم در موثر بودن تحریم، شناسایی «منبع یا منابع قدرت اعمال تحریم» است. برای اعمال تحریم باید منبع قدرت «دارای انرژی کافی» و «در دسترس» اعمال کننده تحریم باشد. برای مثال در نظام تحریمی آمریکا نظام مالی آمریکا یا دلار یک منبع قدرت با انرژی بسیار بالا و دردسترس دولت آمریکا است و لذا می‌تواند به عنوان یک اهرم و ضمانت اجرا برای تحریم عمل کند.
در قوانین تحریمی ایران که تحریم‌های ریسک محور را تاسیس کردند، منبع قدرت از این نوع بود و جریمه در نظر گرفته شده قطع دسترسی به نظام مالی آمریکا برای موسسات مالی بزرگ خارجی بود.
در موضوع مورد بررسی با فرض اینکه جمهوری اسلامی ایران بخواهد تحریمی را علیه رژیم صهیونیستی وضع و اجرا کند باید به این سوال پاسخ دهد که منبع قدرت اعمال تحریم چیست؟ این روشن است که جمهوری اسلامی ایران منبع قدرت اقتصادی برای اعمال تحریم موثر علیه رژیم صهیونیستی ندارد. همچنین منبع قدرت اقتصادی جهت ایجاد هزینه برای فعالان اقتصادی جهان اسلام که با رژیم صهیونیستی همکاری اقتصادی می‌کنند، به اندازه کافی که بتواند معادله هزینه و فایده آن بازیگر را تغییر موثر دهد، ندارد. لذا اگر تحریم مورد نظر بخواهد با تکیه بر منبع قدرت اقتصادی جمهوری اسلامی ایران وضع و اعمال شود، نمی‌تواند اثر مدنظر یعنی ایجاد فشار بر رژیم صهیونیستی را داشته باشد.
آیا می‌توان منبع قدرتی مناسب برای اعمال تحریم رژیم صهیونیستی پیدا کرد؟
تحولات فلسطین و جنایات وحشتناک رژیم صهیونیستی در باریکه غزه، کشتار مردم مظلوم و خصوصا کودکان بی‌گناه در بیش از سی روز گذشته، موجی از بیداری در میان مردم دنیا خصوصا در جهان اسلام ایجاد کرده است. این موج حمایت از مظلوم و محکومیت ظالم بی‌سابقه است. مردم کشورهای اسلامی سابقه طولانی در حمایت از آرمان فلسطین دارند و تحولات اخیر اثر مهمی در احیای آرمان فلسطین در میان آن‌ها داشته و خواهد داشت. هرچند دولت‌های کشورهای اسلامی فاصله بسیار زیادی از این آرمان گرفته‌اند. اراده ایجاد شده در میان مردم جهان اسلام منبعی از قدرت بی‌نظیر برای ایجاد تغییر در معادلات است. این منبع قدرت در صورت فعال شدن می‌تواند حتی معادلات هزینه و فایده برای فعالان اقتصادی را تغییر دهد. در روزهای اخیر اخبار و فیلم‌های فراوانی از جنبش تحریم محصولات اسرائیلی و یا محصولات شرکت‌های حامی رژیم در شبکه‌های اجتماعی مشاهده می‌شود. آثار آن‌ها نیز در حال نمایان شدن است. شعبه‌ای از مک‌دونالد در یک کشور اسلامی برای فرار از هزینه‌های متهم شدن به حمایت از رژیم صهیونیستی، تابلویی در ورودی نصب کرده است که در آن نوشته شده است، ما همه غزه هستیم. این موارد در حال زیاد شدن است.
شناخت درست این منبع قدرت و تلاش برای به‌کارگیری آن برای حمایت از مردم مظلوم غزه می‌تواند کلید اصلی اعمال تحریم علیه رژیم صهیونیستی باشد. استفاده از این منبع قدرت تفاوت‌هایی در ساختار تحریم در مقایسه با ساختار تحریم‌های آمریکا علیه ایران ایجاد می‌کند. ساختار اعمال تحریم علیه رژیم صهیونیستی باید بتواند اراده مردمی برای اجرای تحریم را برانگیزد. اساس این برانگیختگی «ایجاد آگاهی» در میان مردم کشورهای جهان اسلام است.
نقش اطلاعات برای اعمال موثر تحریم
در کنار منبع قدرت که ضمانت اجرای تحریم است، وجود اطلاعات برای شناسایی دقیق هدف تحریم بسیار کلیدی است. در معادله هزینه و فایده که مبنای اعمال تحریم است، علاوه بر هزینه، احتمال شناسایی هدف تحریم نیز اهمیت دارد. اگر بهترین منبع قدرت وجود داشته باشد اما اطلاعات دقیق از اهداف عملیاتی تحریم وجود نداشته باشد، معادله تحریم نمی‌تواند جاری و موثر شود.
در موضوع تحریم رژیم صهیونیستی منظور از اطلاعات، اطلاعات مربوط به همکاری‌های اقتصادی جهان اسلام با این رژیم است. اطلاعاتی کافی از زنجیره تامین آن همکاری که با توجه به تاکیدات رهبر انقلاب اطلاعات مربوط به زنجیره تامین انرژی و ارزاق در اولویت است. وجود این اطلاعات برای استفاده درست و به جا از منبع قدرت ضروری است.
با توجه به آنکه رژیم صهیونیستی تا قبل از جنگ اخیر در شرایط عادی اقتصادی بوده و تحت تحریم خاصی قرار نداشته است، بیشتر اطلاعات اقتصادی این رژیم در فضای اینترنت قابل دسترسی است. البته برای رسیدن به اطلاعات مورد نیاز، باید از روش‌های تخصصی در زمینه جستجو بهره برد. اما نباید کار سختی برای اهل فن باشد.
جمع‌بندی
به نظر می‌رسد علی‌رغم آنکه در نگاه اول به دلیل فقدان منابع قدرت اقتصادی کافی در جمهوری اسلامی ایران، اعمال تحریم ثانویه علیه رژیم صهیونیستی ناممکن دیده می‌شود اما با نگاهی دقیق‌تر منابع قدرت برای اعمال تحریم مشاهده می‌شود. منبع قدرت افکار عمومی و کنش‌های جمعی مردم جهان اسلام می‌تواند این مهم را محقق کند. طراحی متناسب با این منبع قدرت متفاوت از طراحی موجود برای تحریم‌های اقتصادی خواهد بود.
