خنثی‌سازی تحریم توسط روسیه در طول جنگ اوکراین

22 اسفند 1403

مقدمه

پس از آغاز جنگ اوکراین در سال 2022 و اعمال تحریم‌ها و افزایش فشارهای سیاسی و اقتصادی علیه روسیه، بسیاری معتقد بودند که اوکراین ویتنام روسیه خواهد شد و این کشور در باتلاق آن فرو خواهد رفت. بسیاری پیش‌بینی می‌کردند که اقتصاد روسیه ذیل تحریم‌های غرب متزلزل شده و به زودی روسیه عقب‌نشینی خواهد کرد. اما با گذشت سه‌سال از جنگ نه‌تنها روسیه در هیچ یک از زمینه‌های اقتصادی، نظامی، دیپلماتیک و رسانه‌ای عقب نشینی نکرد بلکه مذاکرات روسیه و آمریکا در عربستان و سپس اظهارات مقامات آمریکایی نشان داد که روسیه دست برتری در وضعیت کلان بحران اوکراین دارد.

بدین ترتیب این موضوع که روسیه چگونه توانست با وجود همت و تلاش بی‌وقفه غرب برای به زانو درآوردن این کشور با قدرت به مسیر خود ادامه دهد و دست بالایی در مذاکرات داشته باشد جای تامل دارد. تحلیل رفتار روسیه می‌تواند آموزه‌های خوبی برای ایران که شرایط بسیار مشابهی از منظر فشارهای غرب با روسیه دارد به همراه داشته باشد.

استقامت بر روی مواضع و اهداف کلان

با نزدیکی بیش از پیش اوکراین به غرب پس از حوادث انتخابات سال 2014 اوکراین و افزایش گمانه‌ها و اقدامات پیرامون پیوستن این کشور به ناتو، روسیه نگران گسترش این بلوک نظامی به مرزهای خود شد. هرچند همواره روسیه بر عواملی همچون کودتا در انتخابات 2014 اوکراین و یا احقاق حقوق روس‌تبارهای ساکن اوکراین تاکید کرده است، اما گسترش ناتو را می‌توان اصلی ترین دلیل روسیه برای ورود به جنگ با اوکراین دانست.[1] روسیه سعی کرد ابتدا با هشدارهای کلامی و لفظی این موضوع را به طرف غربی یادآوری کند اما در نهایت از استفاده از ابزار نظامی برای حفظ خطوط قرمز خود دریغ نکرد.

اکنون که مذاکرات روسیه و آمریکا در جریان است، روسیه همچنان بر موضع کلان خود یعنی عدم عضویت اوکراین در ناتو تاکید دارد.[2] به علاوه روسیه همچنان بر حقوق روس‌تبارها تاکید می‌کند. در حین جنگ روسیه حتی با نامشروع خواندن ولادیمیر زلنسکی خواهان برکناری او و برگزاری انتخابات در اوکراین شد.[3] بدین ترتیب روسیه نه‌تنها از مواضع کلان خود عقب نشینی نکرد بلکه همواره بر روی این مواضع تاکید کرده و از هر فرصتی در مجامع و رسانه‌های روسی و غیر روسی برای ابراز آن بهره جسته است.

پر قدرت در عرصه اقتصادی با وجود مشکلات و سختی‌ها

شاید تحریم‌های اقتصادی و محدودیت‌های اعمالی بر حوزه بانکی و واردات اقلام روسی را بتوان مهمترین و سخت‌ترین اقدام غرب علیه روسیه دانست. تحریم‌هایی که ابتدا به دلیل حوادث کریمه در سال 2014 اعمال شدند و تحریم‌هایی که از سال 2022 اعمال شدند. بایستی گفت که درواقع تحریم‌ها توانست بر اقتصاد روسیه تاثیرگذار باشد. اما روسیه هیچ‌گاه در برابر این فشارها عقب نشینی نکرد.

روسیه همواره تلاش کرد روابط اقتصادی خود را با شرکای سابق خود گسترش دهد. روسیه سعی کرده است که روابط اقتصادی جدیدی را شکل دهد.[4] در این بین روسیه همواره به طوری فعال روابط خود با کشورهای مختلف جهان را تقویت کرد. از جمله می‌توان به گسترش روابط با چین، هند، کشورهای عربی، کشورهای آفریقایی[5]، کشورهای آمریکای لاتین و تعمیق روابط با کشورهای آسیای مرکزی[6] اشاره کرد. فعالیت بیشتر روسیه در مجامعی همچون بریکس و شانگهای در همین راستا است. در نتیجه روسیه به جای آن که به دنبال احیای روابط اقتصادی با غرب برود، بر ساختن روابط جدید تمرکز کرد.

در عین حال روسیه توانست عمل کرد نسبتا مناسبی در حوزه پولی برجای بگذارد و با حرکت سریع به سمت استفاده از روبل، از سقوط بی مهابای آن جلوگیری کرد.[7] بانک مرکزی روسیه به جای تمرکز بر روابط بانکی با شرکای غربی بر گسترش روابط با شرکای جدید غیر غربی تمرکز بیشتری کرد. [8] همچنین روسیه به خوبی از فرصت‌ها بهره جست. روسیه به سرعت به فرصت‌های اقتصادی توجه کرد و خود را با آن سازگار نمود. همچنین که به سرعت مسائل و چالش‌های اقتصادی را مرتفع کرد و در این زمینه چابکی مناسبی را از خود نشان داد.

به طور مثال پس از کاهش شدید واردات گاز از روسیه توسط اروپا، روسیه گاز مازاد را به سمت صنایع داخلی منحرف کرد. به طور خاص در این کشور تولید کودهای کشاورزی با استفاده از گاز مازاد رشد پیدا کرد. سپس این کودها به اروپا صادر شد و بازارهای اروپایی را تسخیر کرد.[9] بدین ترتیب روسیه به سرعت خود را به شرایط جدید سازگار نمود و به جای ابراز ناتوانی در صادرات گاز از تهدید پیش آمده فرصت ساخت. بدین ترتیب در حوزه اقتصادی هرچند روسیه با مشکلاتی مواجه شد اما هیچ‌گاه این کشور ابراز ناتوانی نکرد بلکه همواره تلاش کرد مسیر جدیدی برای خود بگشاید. این کشور به جای تمرکز بر احیای روابط با شرکای غربی بر گسترش روابط با شرکای جدید و شرکای غیرغربی تمرکز کردند. در نتیجه شاهد هستیم که سرگئی لاوروف در مصاحبه‌ای گفت که حتی موضوع رفع تحریم‌ها را در مذاکرات با طرف آمریکایی مطرح نخواهیم کرد.[10]

تداوم پیش‌روی بر روی زمین

در عرصه میدانی روسیه هیچ‌گاه از پیش‌روی عقب‌نشینی نکرده است. حتی در حال حاضر که موضوع مذاکرات مطرح است روسیه به پیش‌روی زمینی خود ادامه می‌دهد هرچند که این امر به شکلی کند در جریان باشد. [11] در این حوزه نیز روسیه خطوط قرمزی را تعیین کرده بود و همواره بر روی این خطوط ایستادگی کرد. به طور مثال روسیه از ابتدای جنگ تاکید کرد که کشورهای غربی نبایستی سلاح‌های دوربرد و تهاجمی در اختیار اوکراین قرار دهند. اما پس از آن که اوکراین در نوامبر 2024 از موشک‌های دوربرد ATACMS و STORM-SHADOW ساخت آمریکا و انگلیس استفاده کرد، روسیه بلا فاصله از موشک هایپرسونیک خود برای هشدار به اوکراین و غرب استفاده کرد. [12]

تحلیل

بدون شک وقوع جنگ و هزینه‌های آن هر قدرتی را با مشکلات اساسی روبرو می‌کند. از سویی اعمال تحریم توسط قدرتی همچون آمریکا و شرکای اروپایی آن می‌تواند بازیگر تحریم شونده را با چالش‌هایی روبرو کند. اما روسیه نشان داد که حتی درگیری همزمان با این دو پدیده به معنی شکست حتمی نیست. چگونگی مواجهه با این دو چالش نکته کلیدی رویارویی با این دو است. روسیه با تدابیر خود در برابر این فشارها و عدم عقب‌نشینی و ناامید شدن از پیش آمدها توانست از رقابت پر چالش خود پیروز بیرون آید.

بهره‌گیری از فرصت‌ها، توجه به بازیگران غیرغربی، ساخت روابط و همکاری با شرکای جدید، بازیگری فعال در برابر پدیده‌ها و حوادث، سازگاری خود با شرایط جدید و فشار، همگی از رویکردهای روسیه در قبال تحریم‌های غرب بود. رمز موفقیت روسیه عدم عقب‌نشینی و تسلیم نشدن در برابر خواسته‌ها و اهداف طرف مقابل بود. در حوزه اقتصادی، شکستن و خنثی‌سازی تحریم بر رفع تحریم ارجحیت و بدین ترتیب روسیه بدون اینکه نشانه‌ای از ضعف نشان دهد در مسیر خود مداومت داشت و ضمن تاکید بر اهداف کلان خود، در میدان عمل نیز آن‌ها را به جد دنبال کرد.