بررسی سناریوهای آینده نبرد روسیه و اوکراین

مقدمه

با پیشروی نظامیان روس در شهر باخموت در استان دونتسک در منطقه دونباس (شرق اوکراین)، گمانه‌زنی‌ها در مورد نحوه‌ی ادامه‌ی جنگ افزایش یافته است. باخموت به نماد مقاومت و دروازه دونتسک تبدیل شده است. به همین جهت برای روسیه و اوکراین اهمیت استراتژیک دارد. ارتش روسیه و شبه نظامیان واگنر از تابستان 2022 در تلاش برای در دست گرفتن کنترل شهر باخموت بوده‌اند[1]. نیروهای روسی در اواخر فوریه 2023 (ابتدای اسفند 1401) توانستند با محاصره این شهر، بسیاری از جاده‌های منتهی به شهر را که برای تامین تجهیزات نیروهای اوکراینی حیاتی است، قطع کنند. پس از ماه‌ها درگیری، اکنون اکثر مناطق این شهر در اختیار روسیه قرار دارد و باخموت در آستانه تصرف کامل توسط روسیه است. جزئیات پیشروی از ابتدای آوریل 2023 تا ابتدای می 2023 در نقشه زیر قرار دارد و محدوده شهر در تصویر دوم مشخص شده است. در این شکل نقاط قرمز تحت تسلط نیروهای روسیه قرار دارد و مناطق آجری رنگ نیز محل درگیری را نشان می‌دهد.

در وضعیت کنونی از یک سو تعهد طرفین مبنی بر ادامه مبارزه و از سوی دیگر خواسته‌های حداکثری هر دو طرف درگیر، باعث عدم شکل‌گیری مسیر دیپلماتیک برای پایان جنگ شده است.  اوکراین به دنبال اخراج کامل نیروهای روس و بازگردان تمامیت ارضی این کشور و دریافت خسارت از روسیه است. روسیه نیز اکنون در پی پذیرش بین‌المللی مناطق الحاق شده به خود و تغییر دولت غربگرای زلنسکی به نحوی است که اولاً هزینه حمایت از کی‌یف برای غرب بسیار سنگین یا غیر ممکن شود، ثانیاً اوکراین تعهد به عدم عضویت در ناتو و اتحادیه اروپا دهد، ثالثاً همچنین این کشور متعهد به انحلال تمامی گروه‌ها و تشکل‌های «نئونازی و ناسیونالیست افراطی» در خاک شود و نیروهای مسلح اوکراین به ۵۰ هزار نفر کاهش یابد.

در این ایام تسلط قریب‌الوقوع روسیه بر همه مناطق باخموت، افشاگری درمورد اختلاس 400 میلیون دلاری رئیس جمهور اوکراین از محل بودجه اختصاص یافته برای تامین سوخت دیزل[2]، ممنوعیت واردات محصولات کشاورزی اوکراین به لهستان، مجارستان، اسلواکی[3] و بلغارستان [به علت ضرر کشاورزان این کشورها ناشی از ورود محصولات کشاورزی ارزان قیمت اوکراینی شامل غلات، تخم‌مرغ، دانه‌های روغنی، لبنیات و دیگر اقلام کشاورزی][4]، برتری عددی ارتش روسیه نسبت به ارتش اوکراین و از همه مهم‌تر قدرت هسته‌ای روسیه (که مقامات این کشور بارها تهدید کرده‌اند که در صورت شکست از آن استفاده می‌کنند)، موجب افزایش احتمالات در مورد عدم برتری مطلق اوکراین در صورت ادامه جنگ شده است.

با تقویت این شرایط، در صورتی که کی‌یف مذاکرات صلح با شروط مسکو را رد نماید، از آنجایی که روسیه قسمتی از مناطق الحاق شده به خاک خود مانند خرسون را از دست داده، ممکن است برای برای فشار بیشتر بر اوکراین و همچنین دستیابی به ابزار چانه‌زنی قوی‌تر حتی در مذاکرات احتمالی، جبهه جدیدی در خط مقدم مبارزات را آغاز نماید. با این پیش‌فرض وضعیت آینده جنگ را می‌توان در قالب دو سناریو بررسی کرد:

• فعال کردن محور خرسون-اودسا به قصد قطع دسترسی دریایی اوکراین
• باز کردن محور جدید از سمت بلاروس

فعال کردن محور خرسون-اودسا به قصد قطع دسترسی دریایی اوکراین

بندر اودسا که بزرگ‌ترین بندر اوکراین است حتی پیش از آغاز درگیری‌ها نیز یکی از شهرهای مهم اوکراین به شمار می‌رفت. حدود ۷۰ درصد از کل واردات‌ و صادرات اوکراین از طریق دریا انجام می‌شود که ۶۵درصد از طریق بندر اودسا صورت می‌گیرد. بندر استراتژیک اودسا اقتصاد اوکراین را به اقتصادجهانی مرتبط می‌کند و به عنوان بزرگترین و تنها بندر آب‌های عمیق در اوکراین یک نقطه استراتژیک و دارای اهمیت حیاتی برای این کشور محسوب می‌شود.

این بندر مستقیماً به شبکه راه‌آهن‌ملی و مهم‌ترین بزرگراه اوکراین متصل است و به انتقال سریع‌تر بار از ناحیه بندر به شهرهای‌بزرگ منطقه کمک می‌کند. این بندر دارای هفت پایانه بار مدرن است که ضمن تجهیز به جدیدترین سیستم‌های ردیابی، قادر به پذیرش بزرگترین کشتی‌های کانتینری جهان است. همچنین بزرگترین پایانه نفت و گاز اوکراین و یکی از قدیمی‌ترین کارخانه‌های کشتی‌سازی این کشور در این شهر قرار دارد. اودسا چهارمین شهر بزرگ اوکراین و دارای بخش‌های صنعتی متنوعی است. این شهر به دلیل صنایع شیمیایی تولید رنگ، رنگ‌های طبیعی و مصنوعی و کودها معروف است. وجود یکی از بزرگترین بازارهای فضای باز اروپا در نزدیکی بندر اودسا و قرار داشتن یکی از بهترین پایانه‌های مسافربری در جهان نیز از دیگر مشخصات این شهر است.[5]

در سمت دیگر شاید مهم‌ترین انگیزه روسیه از اشغال و حتی الحاق این بندر به خاک خود، قطع دسترسی کامل اوکراین به دریای سیاه باشد. در ماه‌های آغازین پس از جنگ که اودسا و جزیره مار واقع در جنوب شرقی اودسا و نزدیک به رومانی در اختیار روسیه قرار داشت، تردد کشتی‌ها از دریای سیاه با خطر بالایی همراه بود.

از یک سو روسیه با مین‌گذاری در برخی از نواحی این دریا، ریسک شرکت‌های بیمه  برای بیمه کردن کشتی‌های تجاری را افزایش داده بود و از سوی دیگر با وضع تحریم‌های همه‌جانبه علیه روسیه، تجارت دریایی روسیه با مشکل مواجه شده بود. بدین ترتیب این منطقه که صادرات بخش عظیمی از کود و حدود یک سوم غلات جهان را پوشش می‌داد از مسیر ترانزیت خارج شد و بسیاری از کارشناسان ادامه این روند را برابر با بروز قحطی فراگیر و بحران غذایی دانستند. در نتیجه پس از عقب‌نشینی مسکو از این مناطق و استقرار نیروهای اوکراینی، این دو کشور با وساطتت ترکیه و سازمان‌ملل تاریخ 21 جولای 2022 (31 تیر 1401)، ضمن یک توافق، «قرارداد غلات دریای سیاه» را با اعتبار 120 روزه امضا نمودند[6] که پس از یک تمدید 120 روزه دیگر در نوامبر 2022، روسیه با ادعای تهاتر غلات اوکراین با تسلیحات غربی و به دلیل مشکل در تبادلات بانکی برای فروش محصولات خود، سرانجام در روز 18 مارس 2023 (۲۷ اسفند ۱۴۰۱) این قرار داد را تنها به مدت 60 روز تمدید نمود که تا تاریخ 17 می 2023 (27 اردیبهشت 1402) دارای اعتبار است.[7] ضمن آن‌که اوکراین بخشی از محصولات خود را از طریق رودخانه دانوب (واقع در استان اودسا) به اروپا صادر می‌کند.

اوکراین پس از آغاز جنگ حجم مبادله کالا با اروپا از کانال رودخانه دانوب را افزایش داده است. رودخانه دانوب از جنگل سیاه در آلمان سرچشمه می‌گیرد و در ناحیه دلتای دانوب در کشور رومانی و مرز جنوبی اوکراین به دریای سیاه می‌ریزد. اکنون نیز اوکراین با لایروبی این رودخانه سعی در افزایش ظرفیت تردد کشتی‌های این رودخانه دارد. هرچند که این اقدام اوکراین با اعلام نارضایتی رومانی به جهت ایجاد فاجعه زیست‌محیطی، تهدید حیات‌وحش موجود در سایت میراث جهانی یونسکو و زیرپا گذاشتن معاهدات بین‌المللی حفاظت از محیط‌زیست مواجه شده است، اما کمامان دولت اوکراین به کار خود ادامه می‌دهد.[8]

فلذا با توجه به حجم تجارت روسیه دریای سیاه که در سال 2021 با  256.8 میلیون تن از 835.2، سهمی 30.7 درصدی از کل تجارت این کشور را شامل می‌شود[9]،  قطع دسترسی اوکراین از این دریا اهمیت به سزایی پیدا می‌کند. همچنین در صورت بن‌بست در میدان جنگ و باز شدن مسیر دیپلماتیک نیز، تنش‌های سیاسی روسیه و اوکراین پایان نخواهد یافت. بنابراین در تعریف منافع روسیه، دسترسی اوکراین به دریا به معنای افزایش خطر پذیری به صورت راهبردی و در بلند مدت است، چرا که نه تنها از نظر تجاری و اقتصادی اوکراین بزرگ‌ترین رقیب روسیه در تولید و صادرات کود و غلات است که از نظر نظامی نیز به دلیل احتمال تقویت یگان دریایی و تجهیز سواحل به تسلیحات و سامانه‌های موشکی و حتی عضویت در ناتو، خطر بالقوه از جانب اوکراین و به هم ریختن مسیر تجاری دریای سیاه برای روسیه افزایش می‌یابد.

با در نظر گرفتن این نکته که اکنون با پیوستن فنلاند به ناتو خطر تجارت در دیگر مسیر ترانزیت دریایی روسیه یعنی دریای بالکان، بیشتر شده است، اهمیت دسترسی کامل به دریای سیاه  برای روسیه بیش از پیش احساس می‌شود. لازم به ذکر است پیشروی ارتش روسیه تا بندر اودسا به معنای از دست دادن یک نقطه استراتژیک اقتصادی، انرژی و لجستیکی برای اوکراین است که نه تنها دسترسی این کشور را به دریای سیاه و اقیانوس را قطع می‌کند، بلکه دسترسی به کانال راین-مین-دانوب را نیز قطع خواهد کرد که در نتیجه‌ی آن کشتیرانی اوکراین تعطیل خواهد شد.

جدای از موارد فوق، منطقه ترانس‌نیستریا که یک جمهوری خود خوانده تحت حمایت روسیه است، در شرق مولداوی و در همسایگی غرب اوکراین قرار دارد، و روابط قوی با روسیه دارد. روسیه پیش‌تر نیز حدود 1500 سرباز در ترانس‌نیستریا داشت که مسکو از آن به عنوان نیروی حافظ صلح یاد می‌کند. همچنین پیش از شروع جنگ نیز مانورهایی نظامی در آن منطقه برگزار کرده بود.[10] کی‌ف نگران است که از این نیروها برای حمله به اوکراین از غرب استفاده شود. که این خود باعث تقویت این سناریو می‌شود. این سناریو محتمل‌ترین حالت درصورت ادامه جنگ است.

باز کردن محور جدید از سمت بلاروس

هرچند تنش‌های بین اوکراین و سایر متحدان غرب با بلاروس از همان ابتدای درگیری عیان شد، اما تا مدت‌های مدیدی، حتی با وجود افزایش حضور نظامیان روسیه در بلاروس در دسامبر 2022،  مقامات کی‌یف نگرانی جدی از جانب بلاروس نداشتند، تا آن‌که وزارت دفاع بلاروس 5 ژانویه 2023 (15 دی 1401) اعلام کرد که روسیه و بلاروس گروه‌های نظامی مشترک خود را در بلاروس با سلاح، سرباز و تجهیزات تخصصی تقویت کرده‌اند و قصد دارند رزمایش‌های هوایی مشترک برگزار کنند.[11] وزارت دفاع این کشور 6 روز بعد در بیانیه جدیدی اعلام کرد که دو کشور قصد دارند مانورهای هوایی مشترک را در نیمه دوم ژانویه از دوشنبه آینده (16 ژانویه) برگزار کنند و در این راستا یگان‌های موشکی ضد هوایی به موقعیت‌های از پیش تعیین شده منتقل شده‌اند.[12]

همزمان با این خبر، وزارت دفاع روسیه نیز در همان روز، یعنی 11 ژانویه (21 دی 1401) اعلام کرد که «ژنرال سرگئی سوروویکین از سمت فرماندهی نیروهای روسیه در اوکراین برکنار شده و والری گراسیموف، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح روسیه به عنوان فرمانده گروه نیروهای مشترک روسیه در چارچوب عملیات نظامی ویژه در اوکراین منصوب شده است.[13] یکی از بارزترین ویژگی‌های فرماندهان جدید، انجام عملیات‌های ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی بود. با توجه به سوابق تیم رهبری جدید، اتخاذ اقدامات غافلگیرانه و اجرای مجدد حملات وسیع از سوی روس‌ها دور از انتظار نبود. حملاتی که ممکن است مانند ابتدای درگیری‌ها در فوریه 2022، از بلاروس انجام شود.

با توجه به سوابق تیم رهبری جدید، اتخاذ اقدامات غافلگیرانه و اجرای مجدد حملات وسیع از سوی روس‌ها دور از انتظار نبود. لذا بلافاصله مقامات کی‌یف که نگران بازگشایی یک جبهه شمالی و حمله از خاک بلاروس بودند، هشداری مبنی بر احتمال حمله زمینی جدید از شمال به اوکراین را مطرح کردند و نیروی‌های اوکراینی شامل نیروهای نظامی، امنیتی و گارد ملی، در مرز بلاروس در حالت آماده‌باش قرار گرفتند.[14] با تمام تفاسیر رزمایش مشترک نظامی بلاروس و روسیه آغاز شد و به مدت 17 روز به طول انجامید و تا 2 فوریه ادامه یافت.

پایان یافتن جنگ با پیروزی روسیه تا حد بسیاری منوط به تصرف کی‌یف و یا تغییر مقامات اوکراین است. این سناریو به دلیل نزدیکی مرز بلاروس با پایتخت اوکراین حائز اهمیت است. هرچند که با شدت گرفتن درگیری‌ها در باخموت در اواخر فوریه، گمانه‌زنی‌ها درمورد احتمال حمله به اوکراین از جبهه شمالی کاهش یافت، با این وجود کماکان می‌توان این سناریو را به عنوان گزینه‌ای بسیار جزئی و یا حتی عملیاتی ایذایی برای فریب نیروهای اوکراینی به قصد یورش از جبهه‌ای دیگر در نظر گرفت.

منابع____________________________________________________________________________________________

[1] تارنمای الجزیره، اهمیت شهر باخموت اوکراین چیست و چرا روسیه بر کنترل آن اصرار دارد؟، 18 فوریه 2023 (29 بهمن 1401)

https://www.aljazeera.net/news/2023/2/18/%D9%85%D8%A7-%D8%A3%D9%87%D9%85%D9%8A%D8%A9-%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D8%A9-%D8%A8%D8%A7%D8%AE%D9%85%D9%88%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D9%83%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9%D8%9F

[2] تارنمای خبرگزاری اوراسیاتایمز، زلنسکی 400 میلیون دلار را که ایالات متحده برای خرید سوخت اختصاص داده اختلاس کرد، 12 آوریل 2023 (23 فروردین 1402)

https://eurasiantimes.com/ukraine-war-zelensky-embezzled-400-million-allocated-by-the-us-for-purchasing-fuel-seymour-hersh/

[3] تارنمای خبرگزاری دویلچه‌وله، ممنوعیت واردات یکجانبه غلات اوکراین اتحادیه اروپا را به چالش می کشد، 19 آوریل 2023 (30 فروردین 1402)

https://www.dw.com/en/unilateral-import-bans-on-ukrainian-goods-challenge-eu/a-65364260

[4] تارنمای خبرگزاری Euractiv، در حالی که اتحادیه اروپا لهستان و مجارستان را مورد انتقاد قرار می‌دهد، بلغارستان هم ممنوعیت غلات اوکراینی را لحاظ می‌کند، 17 آوریل 2023 (28 فروردین 1402)

https://www.euractiv.com/section/politics/news/bulgaria-mulls-ban-on-ukrainian-grain-as-eu-slams-poland-hungary/

[5] تارنمای راهبرد معاصر، هشت اهمیت اقتصادی بندر اودسای اوکراین، 14 خرداد 1401

https://rahbordemoaser.ir/fa/news/136493

[6] تارنمای خبرگزاری فیاننشیال تایمز، روسیه و اوکراین برای جلوگیری از بحران جهانی غذا قرارداد غلات امضا کردند، 22 جولای 2022 (31 تیر 1401)

https://www.ft.com/content/126de7b0-cf7a-4703-9429-6c63cb162b02

[7] تارنمای خبرگزاری رویترز، قرارداد غلات دریای سیاه اوکراین برای حداقل 60 روز تمدید شد، 18 مارس 2023 (۲۷ اسفند ۱۴۰۱)

https://www.reuters.com/markets/commodities/black-sea-grain-deal-extended-turkey-ukraine-say-2023-03-18/

[8] تارنمای خبرگزاری رویترز، رومانی خواستار بررسی لایروبی کانال اوکراین در دلتای حساس دانوب شد، 20 فوریه 2023 (1 اسفند 1401)

https://www.reuters.com/world/europe/ukraine-says-danube-ports-critical-agricultural-exports-2023-04-21/

[9] تارنمای خبری همه چیز درباره حمل و نقل، نتایج بنادر روسیه در سال 2021: اینفوگرافیک و تجزیه و تحلیل، 25 ژانویه 2022 (5 بهمن 1400)

https://allaboutshipping.co.uk/2022/01/25/results-of-russian-ports-in-2021-infographics-and-analytics/

[10] تارنمای خبرگزاری الجزیره، پنج نکته درباره ترانس‌نیستریا که توسط روسیه حمایت می شود، 26  آوریل 2022 (6 اردیبهشت 1402)

https://www.aljazeera.com/news/2022/4/26/five-things-to-know-about-russian-backed-transnistria

[11]  خبرگزاری خبرگزاری تاس، تجهیزات نظامی روسیه وارد بلاروس شد، 6 ژانویه 2023 (16 دی 1401)

https://tass.com/world/1559333

[12] تارنمای خبرگزاری رویترز، بلاروس می‌گوید یگان های دفاع هوایی مشترک با روسیه تقویت شده اند، 11 ژانویه 2023 (21 دی 1401)

https://www.reuters.com/world/europe/belarus-says-joint-air-defence-units-with-russia-have-been-reinforced-2023-01-11/

[13] تارنمای خبرگزاری اسپوتنیک، گراسیموف رئیس ستاد کل ارتش روسیه به عنوان فرمانده نیروهای روسیه در عملیات ویژه نظامی منصوب شد، 11 ژانویه 2023 (21 دی 1401)

https://sputniknews.com/20230111/russian-mod-chief-of-general-staff-gerasimov-named-commander-of-joint-group-of-forces-in-ukraine-1106228956.html

[14] تارنمای خبرگزاری رویترز، زلنسکی: اوکراین باید در مرز بلاروس آماده باشد، 11 ژانویه 2023 (21 دی 1401)

https://www.reuters.com/world/europe/zelenskiy-says-ukraine-must-be-ready-belarus-border-2023-01-11/