مقدمه
به زودی نتیجه کارزار ریاست جمهوری ایران رقم خواهد خورد و شخصی که سکان مدیریت کشور را در دست می‌گیرد می‌تواند با استفاده از ظرفیت‌های موجود، برای کشور یک جایگاه مؤثر در امنیت غذایی جهانی ترسیم و آن را محقق کند. وقوع نظم نوین جهانی و تغییر معادلات جهانی قدرت، این امکان را به ایران می‌دهد تا با به‌کارگیری اهرم‌های اقتصادی و ژئوپلیتیک، وضعیت منفعلانه ایران در امنیت غذایی جهانی را تغییر دهد و به شکل فعالی در زنجیره‌های تأمین غذای منطقه‌ای و جهانی نقش ایفا کند.
وضعیت فعلی ایران در بازار محصولات کشاورزی
وضعیت فعلی ایران در بازار صادراتی و امنیت غذایی جهانی به‌عنوان یک بازار مصرف محدود و یک صادرکننده کوچک توصیف می‌شود. ایران در سال 1402 حدودا 8.5 میلیون تن محصولات کشاورزی و غذا به ارزش 6.2 میلیارد دلار صادرات کرده است و در همین سال حدود 25 میلیون تن محصولات کشاورزی به ارزش 17.3 میلیارد دلار وارد کرده است.[1]
شکل 1 – وضعیت وزنی صادرات و واردات و ترازبخش کشاورزی (1394 تا 1402)
شکل 2 – وضعیت ارزش صادرات و واردات و ترازبخش کشاورزی (1394 تا 1402)
این در حالی است که ارزش کل واردات محصولات کشاورزی و غذا در جهان 872 میلیارد دلار و ارزش کل صادرات این محصولات در جهان 782 میلیارد دلار در سال 2023 بوده است.[2]
شکل 3 – میزان صادرات جهانی محصولات کشاورزی و غذا (2018 تا پیشبینی 2028)
شکل 4 – میزان صادرات جهانی محصولات کشاورزی و غذا (2018 تا پیشبینی 2028)
این بدان معنی است که سهم واردات محصولات کشاورزی به نسبت جهانی آن 2 درصد و سهم صادرات محصولات کشاورزی ایران به نسبت جهانی حدودا 0.8 درصد بوده است. اگر چه مقدار واردات محصولات کشاورزی در ایران قابل توجه است ولی نحوه تعامل تجاری ایران تاکنون به نوعی بوده است که اثر چشمگیری بر تحولات بازار جهانی نداشته است.
طرح‌های موجود برای حضور در عرصه امنیت غذایی جهانی
حضور در عرضه بین‌المللی امنیت غذای مستلزم وجود یک راهبرد برای افزایش تعامل‌های اقتصادی با کشورهای منطقه و جهان خارج از پازل تحریم‌ها و به شکلی تحریم‌ناپذیر است. درک شرایط تحریم، وضعیت بازارهای منطقه‌ای و جهانی، روش‌های تعامل با این بازارها و پتانسیل‌های کشور از جمله پیش‌نیازهای بازیگری در عرصه تجارت غذا است.
برنامه‌های توسعه‌ای فعلی در خصوص ایفای نقش فعال در امنیت غذایی بین‌المللی شامل طرح‌هایی نظیر تهاتر کالاهای کشاورزی با سایر کالاهای صادراتی ایران (نظیر تهاتر کود با نهاده‌های دامی) و طرح‌های تبدیل شدن ایران به هاب غلات و کود است.
یکی از طرح‌هایی که رئیس‌جمهور منتخب می‌تواند با بهره‌گیری از پتانسیل‌های ژئوپلیتیکی نظیر قرارگیری ایران در مسیر کریدور شمال – جنوب عملی کند، طرح تبدیل شدن ایران به هاب غلات و کود است. در این طرح ایران با بهره‌گیری از کریدور شمال جنوب و ایجاد مزیت در این مسیر، اقدام به تأمین غلات و کود از کشورهای شمال کریدور برای پاسخ به نیازهای کشورهای منطقه‌ای در بخش جنوبی کریدور مذکور می‌کند. همچنین در عوض این تأمین، کالاهای صادراتی کشورهای جنوبی که در کشورهای شمال کریدور تقاضا دارد در کوتاه‌ترین و مقرون به صرفه‌ترین روش از طریق این کریدور به مقصد خواهد رسید.
این طرح امکان در کنار فعالسازی ظرفیت 20 میلیون تنی ترانزیت دوسره (از شمال به جنوب و بالعکس) و همچنین بهره‌برداری از ظرفیت‌های خالی در صنایع فرآوری نظیر آرد و آسیابانی، ماکارونی و بیسکوئیت سازی را می‌دهد. ظرفیت خالی صنایع آرد 12 تا 18 میلیون تن ارزیابی می‌شود. علاوه بر این ظرفیت خالی صنایع تولید بیسکوئیت و ماکارونی در حدود 1.5میلیون تن ارزیابی می‌شود که با بهره‌گیری از این طرح فعالسازی آنها و ایجاد آورده بیش از 800 میلیون دلاری فراهم می‌شود.
طرح هاب غلات و کود، علاوه بر آورده‌های اقتصادی ناشی از تجارت غذا، ترانزیت و ایجاد ارزش افزوده ناشی از فرآوری غلات، آورده‌های سیاسی نظیر افزایش ارتباط اقتصادی با کشورهای همسایه و ایجاد پیوندهای اقتصادی با سایر کشورهای جهان برای کشور خواهد داشت. در صورتی که ایران حضور بیشتری در تجارت غذا داشته باشد، اثرگذاری فعالانه‌تر و عمیق‌تری بر امنیت غذایی جهانی خواهد گذاشت.
منابع
[1] گزارش فرهیختگان تحت عنوان «واردات محصولات کشاورزی ۱۷ میلیارد دلاری شد» – مورخ 1403.01.25
https://farhikhtegandaily.com/news/96632
[2] گزارش Statista تحت عنوان «کشاورزی – جهان»
https://www.statista.com/outlook/io/agriculture/worldwide#trade
