مقدمه
در بیست و پنجمین اجلاس وزرای امور خارجه‌ی سازمان همکاری شانگهای در تیانجین چین (۲۴ تیر ۱۴۰۴) آقای دکتر سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه‌ی جمهوری اسلامی ایران پیشنهادهایی برای تقویت جایگاه این سازمان ارائه کردند. یکی از این پیشنهادها، ایجاد «مرکز مطالعات و مقابله با تحریم‌های یکجانبه» با مأموریت «تدوین راهبردهای عملیاتی برای مقابله با تحریم‌های اقتصادی غیرقانونی و حفاظت از زنجیره‌های تأمین، سامانه‌های بانکی و مبادلات تجاری کشورهای عضو» بود. هدف از یادداشت پیش رو، حمایت از این پیشنهاد و تبیین اهمیت آن در چارچوب اهداف سازمان همکاری شانگهای و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران است.
میزان اهمیت
تحریم‌های یکجانبه، به‌ویژه از سوی برخی قدرت‌های غربی، به‌عنوان ابزاری برای اعمال فشار سیاسی و اقتصادی، نقض آشکار اصول حقوق بین‌الملل، از جمله برابری حاکمیتی کشورها و منشور سازمان ملل متحد به شمار می‌روند. جدای از این‌که این تحریم‌ها اهداف توسعه‌ای هر یک از کشورهای هدف را جداگانه با اختلال مواجه می‌کنند، یک اثر منفی عمومی و جمعی نیز در پی دارند و آن عبارت است از تحت تأثیر قرار گرفتن زنجیره‌های تأمین، سامانه‌های بانکی و مبادلات تجاری بین مجموعه‌ای از کشورها در سطح منطقه‌ای یا حتی جهانی. سازمان همکاری شانگهای با پوشش بیش از ۴۲ درصد جمعیت جهان و ۶۵ درصد جغرافیای اوراسیا، در موقعیتی منحصربه‌فرد برای مقابله با این تهدیدات قرار دارد. پیشنهاد ایجاد «مرکز مطالعات و مقابله با تحریم‌های یکجانبه» ابتکاری قابل‌توجه و پاسخی به چالش یک جانبه‌گرایی و تحریم‌های یک‌جانبه‌ی آمریکاست.
مزایای ایجاد مرکز
تقویت شناخت نظام تحریم‌های غرب
یکی از عوامل کلیدی در مقابله‌ی مؤثر با تحریم‌های یکجانبه، شناخت دقیق و جامع سازوکارها، اهداف و نقاط ضعف این تحریم‌هاست. مرکز پیشنهادی می‌تواند با بهره‌مندی از تجارب کشورهای تحت‌تحریم از جمله ایران و روسیه، به تحلیل جزئیات نظام تحریم‌های غرب، از جمله ابزارها، نهادهای اجرایی و الگوهای تحریمی پرداخته و به کشورهای عضو و مجوعه‌ی سازمان کمک کند تا راهبردهای هدفمند برای خنثی‌سازی اثرات این محدودیت‌ها تدوین کنند. این شناخت عمیق، زمینه‌ساز طراحی راهکارهای پیش‌دستانه و افزایش تاب‌آوری اقتصادی خواهد بود.
تدوین راهبردهای عملیاتی
ایجاد «مرکز مطالعات و مقابله با تحریم‌های یکجانبه» فرصتی مناسب برای تحلیل عمیق و نظام‌مند محرک‌ها، ابعاد و آثار تحریم‌های یکجانبه فراهم می‌کند. این مرکز می‌تواند با بررسی دقیق الگوهای تحریمی، از جمله اهداف سیاسی و اقتصادی، نهادهای اجرایی و ابزارهای اعمال فشار مانند محدودیت‌های مالی و تجاری، به شناسایی نقاط آسیب‌پذیری کشورهای عضو، از جمله وابستگی به نظام مالی تحت سلطه‌ی غرب و ابزارهای آن نظیر سوئیفت، بپردازد. این راهکارها می‌توانند شامل توسعه‌ی سامانه‌های پرداخت مستقل، تقویت سازوکارهای تجارت پایاپای و ایجاد بسترهای دیجیتال نوین برای تبادلات مالی باشند.
حفاظت از زنجیره‌های تأمین
مرکز پیشنهادی با تحلیل دقیق زنجیره‌های تأمین کشورهای عضو، گلوگاه‌ها و نقاط آسیب‌پذیر در برابر تحریم‌های یکجانبه را شناسایی خواهد کرد. این شامل بررسی وابستگی‌ها به منابع، مسیرهای لجستیکی و بازارهای خاص است. با ارائه‌ی راه‌حل‌های جایگزین مانند توسعه‌ی مسیرهای تجاری منطقه‌ای و تنوع‌بخشی به تأمین‌کنندگان در کنار توجه به تقویت تولید داخلی هریک از کشورها، این مرکز می‌تواند تاب‌آوری اقتصادی کشورهای عضو را در برابر اختلالات ناشی از تحریم‌ها افزایش دهد. این اقدامات به حفظ جریان پایدار کالاها و خدمات در شرایط فشار خارجی کمک خواهد کرد.
تقویت چندجانبه‌گرایی
ایجاد «مرکز مطالعات و مقابله با تحریم‌های یکجانبه» نقش سازمان همکاری شانگهای را به‌عنوان رکنی کلیدی در نظم نوظهور چندقطبی جهانی تقویت می‌کند. این مرکز با هماهنگ‌سازی تلاش‌های کشورهای عضو برای مقابله با تحریم‌ها، همکاری‌های منطقه‌ای را تعمیق بخشیده و به آن‌ها امکان می‌دهد تا در برابر یک‌جانبه‌گرایی و رویکردهای جنگ‌طلبانه‌ی قدرت‌های غربی ایستادگی کنند. این ابتکار، با ترویج همبستگی متقابل در عین استقلال، به تثبیت جایگاه سازمان به‌عنوان یک نیروی متعادل‌کننده در نظام بین‌الملل کمک خواهد کرد.
حمایت حقوقی و قضایی
مرکز پیشنهادی می‌تواند با مستندسازی دقیق نقض‌های حقوق بین‌الملل ناشی از تحریم‌های یکجانبه، از جمله نقض اصل برابری حاکمیتی و منشور سازمان ملل، بستری برای پیگیری‌های حقوقی فراهم کند. این مستندات می‌توانند در مجامع بین‌المللی مانند دیوان بین‌المللی دادگستری، برای طرح دعاوی علیه واضعان تحریم‌ها استفاده شوند. هم‌چنین، این مرکز می‌تواند از کشورهای عضو و قربانیان تحریم‌ها با ارائه‌ی مشاوره حقوقی و حمایت از ابتکارات قضایی برای احقاق حقوق آن‌ها پشتیبانی کند.
