چرایی افزایش فروش نفت ایران با وجود فشارحداکثری 2

25 فروردین 1404

مقدمه

در دوره‌ی گذار نظم بین‌الملل، آنچه بیش از هر چیز اهمیت دارد، توانایی بازیگران برای تطبیق راهبردی با شرایط در حال تغییر و مدیریت هوشمندانه‌ی چالش‌های برون‌زا است. در چنین محیطی، توان تحلیل دقیق تحولات، پیش‌بینی روندها و اتخاذ تصمیمات منعطف و به‌موقع، نقشی تعیین‌کننده در کاهش آسیب‌پذیری و حفظ ثبات اقتصادی و سیاسی ایفا می‌کند. بر این اساس، بررسی روندهای اثرگذاربر موقعیت ایران همچون تغییرات صادرات نفت کشور و تحریم‌های مربوط به آن، ضرورتی انکارناپذیر در فرآیند سیاست‌گذاری و راهبردسازی به شمار می‌رود.

توانایی‌های ایران و تغییرات نظم

با آغاز دور دوم ریاست‌جمهوری «دونالد ترامپ»، نگرانی‌هایی در فضای داخلی کشور شکل گرفت مبنی بر اینکه احیای سیاست «فشار حداکثری» می‌تواند خسارات اقتصادی سنگینی را برای کشور به همراه داشته باشد. افرادی نظیر دکتر «محمدجواد ظریف»، وزیر امور خارجه‌ی پیشین ایران، بارها تصریح کرده بودند که بهبود وضعیت فروش نفت ایران در دوران ریاست‌جمهوری «جو بایدن» به دلیل بی‌میلی دولت ایالات متحده به افزایش فشار تحریمی بر تهران بوده است؛ بنابراین، در صورت پیروزی مجدد «دونالد ترامپ» در انتخابات، احتمال بازگشت فشار حداکثری علیه ایران بالا رفته و در نتیجه کاهش صادرات نفت می‌تواند زیان‌های جدی اقتصادی را متوجه کشور سازد.^[1] با این حال، تحولات چند ماه اخیر نشان داد که این نگرانی‌ها تا حد زیادی بی‌پایه بوده‌اند. چرا که در سال‌های اخیر، مجموعه‌ای از عوامل ژئوپلیتیک و فنی به کاهش آسیب‌پذیری ایران در برابر تحریم‌های بین‌المللی، به‌ویژه تحریم‌های یک‌جانبه‌ی آمریکا کمک کرده‌اند.

نخست تغییرات راهبردی مبنی بر بهبود مناسبات سیاسی ایران با قدرت‌های بزرگی همچون چین و روسیه است که از جمله جلوه‌های آن می‌توان به انعقاد توافق‌نامه‌هایی نظیر «برنامه همکاری ۲۵ ساله ایران و چین» (۲۰۲۱) و «پیمان مشارکت استراتژیک جامع ایران و روسیه» (2024) اشاره نمود. باید در نظر داشت که تقویت روابط تهران با پکن و مسکو، ظرفیت جدیدی برای دور زدن ساختارهای مالی و تجاری غرب ایجاد کرده‌اند که کشور به خوبی از آن بهره‌برداری کرده است. دوم، افزایش تنش ژئوپلیتیک میان ایالات متحده با چین و روسیه باعث کاهش تمایل این قدرت‌ها به تبعیت از سیاست‌های تحریمی آمریکا شده است؛ به ویژه نقش چین در رویارویی با نظم آمریکایی قابل توجه است. این مسئله را می‌توان در عرصه‌های مختلفی مثل «جنگ‌ تعرفه‌ای چین و آمریکا»، «تقابل ژئوپولیتیک در پاناما، جزیره‌ی تایوان و به طور کلی دریای جنوبی و شرقی چین» و «نهادسازی موازی با سازمان‌های غربی مثل بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیا (AIIB) در برابر بانک جهانی، بانک توسعه‌ی جدید (وابسته به بریکس) (NDB) در برابر صندوق بین‌المللی پول و ابتکار کمربند و جاده (BRI) در برابر سازمان همکاری و توسعه‌ی اقتصادی (OECD) » مشاهده نمود. این امر از طریق تضعیف ساختار هژمونیک تحت تسلط آمریکا و سوق‌ دادن نظام بین‌الملل به سمت یک سیستم چند مرکزی، فرصت‌هایی برای بازیگری مستقل‌تر ایران و مقابله با تهدیدات اقتصادی و امنیتی غرب فراهم آورده است. سوم، بهبود توانمندی‌های فنی ایران در حوزه‌هایی مانند حمل‌ونقل دریایی، شبکه‌های مالی غیرمتمرکز، گسترش معاملات تهاتری، استفاده از ناوگان در سایه، حرکت در طول مسیر‌های امن‌تر و توسعه ظرفیت‌های پالایشی و پتروشیمی، به ایران اجازه داده روش‌های جایگزینی را برای صادرات نفت و کالاهای تحریمی در پیش بگیرد. به همین دلیل، با وجود تلاش‌ها برای بازگرداندن سیاست فشار حداکثری و راه‌اندازی عملیات روانی گسترده از سوی رسانه‌ها و مقام‌های خارجی، صادرات نفت ایران برخلاف انتظار با شوک‌های شدید مواجه نشد و حتی رشد نسبی را تجربه کرد.

باتوجه به نکات فوق، با وجود گمانه‌زنی‌هایی در مورد کاهش صادرات نفت کشور نظیر تنزل آن به کانال 100 هزار بشکه در روز طی فشار حداکثری اول^[2]، اما بررسی‌ ارقام مرتبط با این شاخص از افزایش آن حکایت دارد. به‌عنوان نمونه، در فوریه ۲۰۲۵، میزان صادرات نفت ایران به ۱.۸۲ میلیون بشکه در روز^[3] رسید که نسبت به ژانویه همان سال، افزایشی ۵۰ درصدی را نشان می‌دهد.^[4] این روند افزایشی ادامه یافت، به‌گونه‌ای که تنها میزان صادرات نفت ایران به چین در مارس ۲۰۲۵ به ۱.۹ میلیون بشکه در روز رسید.^[5] افزون بر این، باید صادرات نفت به سایر خریداران ^[6]را نیز در نظر گرفت؛ هرچند آمار دقیقی از آن در دست نیست. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که مجموع صادرات نفت ایران در ماه مارس ۲۰۲۵ بیش از رقم مذکور بوده است.

نتیجه‌گیری

بررسی روند تحولات اخیر در عرصه صادرات نفت ایران نشان می‌دهد که برخلاف نگرانی‌های اولیه درباره احیای فشار حداکثری در دولت دوم ترامپ، کشور توانسته است با بهره‌گیری از ظرفیت‌های راهبردی، آسیب‌پذیری خود را در برابر تحریم‌ها کاهش دهد. آمارهای موجود حکایت از آن دارند که صادرات نفت نه‌تنها کاهش نیافته، بلکه بیشتر هم شده است. این امر نشان می‌دهد که تاثیرپذیری صادرات نفت ایران از تحریم‌های آمریکا کمتر از دوران فشار حداکثری اول است. نتیجه آن‌که، ایران در مواجهه با تحریم‌های جدید، با شرایطی متفاوت و مقاوم‌تر از گذشته ظاهر شده است.