مقدمه
جنگ روسیه و اوکراین نشانه‌‌ای از شروع زوال نظم قدیم و پدیدار شدن نظم جدید بود. کشورهایی در نظم جدید توانایی بقا خواهند داشت که بتوانند در وضعیتی که پیوندهای پیشین اقتصادی در حال گسسته شدن است، پیوندهای اقتصادی و اتحادهای جدید منطقه‌ای ایجاد کنند. ایران نیز در شرایط ناپایدار جدید از این قاعده مستثنی نیست. مراکز تصمیم‌گیری در ایران، باید با آگاهی از موقعیت فوق‌العاده استراتژیک کشور، پیوندهای اقتصادی جدیدی بر اساس منافع اقتصادی – راهبردی با کشورهای دیگر ایجاد کنند. از جمله مواردی که بشر را به سمت پیوندهای اقتصادی – راهبردی محکم سوق می‌دهد، نیاز اولیه وی به غذا است. بر این اساس طرح همکاری‌های دوجانبه ایران و سایر کشورها در زمینه غذا و کود مطرح شده است تا با ایجاد ارتباط اقتصادی بر محور غذا به عنوان یکی از نیازهای اساسی بشر و کود به عنوان مهم‌ترین نهاده کشاورزی، محکم‌ترین نوع از پیوند را بین اقتصاد ایران و کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای به وجود بیاورد. در این طرح ایران به عنوان یک هاب منطقه‌ای و جهانی برای تجارت، ذخیره‌سازی و فرآوری غلات و کود مطرح خواهد شد. مجلس جدید می‌تواند با شناخت و مغتنم شمردن فرصت موجود، کشور را با تصویب قوانین و برنامه‌های مناسب توسعه‌ای در راستای بهره‌برداری از آن به پیش ببرد. در همین راستا، رهبر معظم انقلاب در 15 فروردین 1401 با اشاره به تشکیل نظم جدید فرمودند:
«بنده مدّتی قبل گفتم که دنیا در معرض یک تحوّل سیاسی مهم است… من امروز می‌خواهم عرض بکنم که این تحوّل جهانی خوشبختانه در جهت تضعیف جبهه دشمنان جمهوری اسلامی است؛ این چیز مهمّی است، علائم زیادی وجود دارد که نظم کنونی جهان دارد تغییر پیدا می‌کند. نظم جدیدی بر جهان حاکم خواهد شد.»
جنگ اوکراین؛ بستر تولد نظم نوین جهانی
پس از شروع جنگ روسیه و اوکراین نشانه‌های تغییر نظم قدیم جهان به رهبری آمریکا پدیدار شد. در نظم جدیدی که در حال شکل گیری است، قطب‌های منطقه‌ای شکل می‌گیرند که هر کدام ممکن است در یک اتحاد غربی با محوریت آمریکا – اروپا یا خارج از این اتحاد رفتار کنند. با این حال یکی از بارزترین نشانه‌های نظم جدید استقلال بیشتر بازیگران در محور خود تعریف می‌شود. این بدان معنی است که منافع ملی کشورها بر منافع رهبران بلوک‌های قدیمی ارجحیت خواهد داشت و همکاری متقابل تعیین کننده نوع روابط خواهد بود، چرا که دیگر ابر قدرت‌هایی مثل آمریکا و شوروی ضعیف یا مضمحل شده‌اند و نمی‌توانند به طور کامل از یک متحد در برابر تهدیدات حمایت کنند.
شرایط ناپایدار جهانی؛ پنجره فرصت برای ایران
شرایط ناپایدار کنونی که در آن کشورها به اولویت‌های ملی بیشتر از حضور در بلوک‌های قدرت تضعیف شده می‌اندیشند؛ موقعیتی استثنایی برای ایران به وجود می‌آورد تا در خلأ قدرت ایجاد شده ناشی از کاهش ضریب نفوذ آمریکا، اقدام به افزایش همکاری تجاری با بازیگران منطقه‌ای کنند. ایران در شرایطی می‌تواند سهم بیشتری از قدرت جهانی را در نظم جدید جهانی به دست آورد که از فرصت خلاء نفوذ آمریکا استفاده کند.
لازمه این که ایران در عرصه جهانی قدرت بیشتری داشته باشد، حضور در عرصه راهبردی اقتصادی و افزایش سهم اقتصادی ایران در بازار جهانی و منطقه‌ای است. اولین مزیت ایران در ورود به بازارهای جهانی، موقعیت استراتژیک ایران است. کشور ایران در موقعیتی واقع شده است که در میانه کریدورهای زمینی شمال – جنوب و شرق – غرب قرار گرفته است، در شرایطی که تنگه‌های راهبردی دریایی نظیر باب‌المندب، سوئز و مالاکا در حالت تنش یا آستانه تنش قرار دارند، مسیرهای امن زمینی بر پایه حمل ریلی، راهی ایده‌آل برای عبور کالا از مناطق تأمین کننده عمده با بازارهای مصرف عمده هستند.
همکاری‌های دوجانبه ایران و سایر کشورها در زمینه غلات و کود
میزان تقاضای کود و غلات در منطقه
بر اساس اظهارات کارشناسان ترانزیتی، ایران در حال حاضر ظرفیت خالی ترانزیتی 10 میلیون تنی ریلی دارد. علاوه بر این بخش صنایع تبدیلی کشور نیز بین 12 تا 20 میلیون تن ظرفیت خالی برای تبدیل گندم به آرد دارد. میانگین واردات سالانه گندم در منطقه غرب آسیا در حدود 22 میلیون تن است. همچنین این منطقه به همراه هند سالانه بیش از 25 میلیون تن کود شیمیایی وارد می‌کند که این مقادیر حجم قابل توجه بازار غلات و کود در این منطقه را نشان می‌دهد.
میزان عرضه کود و غلات از طرف تأمین‌کننده
در سمت دیگر، روسیه سالانه بیش از 45 میلیون تن گندم صادر می‌کند که بخشی از بازار آن در منطقه غرب آسیا، شرق آسیا و شرق آفریقا قرار دارد. علاوه بر آن روسیه و بلاروس که هر دو کشور توسط غرب تحریم شده‌اند برای صادرات بیش از 40 میلیون تن انواع کودهای شیمیایی خود با چالش روبه‌رو شدند. با شروع جنگ روسیه و اوکراین مسیر صادرات سنتی غلات و کود به دلیل تهدیدات نظامی و تحریم دچار اختلال شد و جنگ غزه بر آتش آن افزود.
ایران؛ نقطه اتصال شمال و جنوب جهانی
کشورهایی که در طرح تجارت دوجانبه کود و غلات به عنوان تأمین‌کننده این محصولات مطرح شده‌اند، در شمال جهانی و کشورهای مصرف‌کننده، در جنوب جهانی قرار گرفته‌اند. کریدور شمال – جنوب بستر این تبادل خواهد بود و ایران با ظرفیت خالی ترانزیتی، صنایع تبدیلی و مزیت‌های تجاری خود می‌تواند به عنوان هاب غلات و کود در سطح منطقه‌ای و فرامنطقه عمل کند. ثمره این طرح، افزایش درهم‌تنیدگی اقتصاد ایران با کشورهای منطقه و فرامنطقه خواهد بود که علاوه بر ایجاد امنیت بیشتر منجر به تأثیرگذاری بالاتر ایران در سطح جهانی خواهد شد.
عبور غلات و کود؛ بازگشت میوه‌های گرمسیری و قطعات الکتریکی
با این حال، مزیت‌های این طرح به این نقطه ختم نشده و در مسیر معکوس ترانزیت غله و کود، کالاهای صادراتی از جنوب جهانی به منطقه CIS[1] وجود دارد. کشورهایی مانند هند، پاکستان، اندونزی، مالزی ویتنام، میانمار به طور معمول محصولاتی مانند میوه‌های گرمسیری، روغن پالم، لاستیک و کائوچو، قطعات و ماشین‌های الکتریکی و مدارات الکترونیکی و غیره را با حجم سالانه 744 میلیارد دلار صادر می‌کنند که بازاری با ارزش 143 میلیارد دلار در کشورهای حوزه CIS دارد. این محصولات می‌تواند به عنوان ما به ازای ترانزیتی در مسیر برگشت، به CIS (کشورهای حوزه شوروی) صادر شود.
تطابق همکاری‌های دوجانبه تجاری بر محور کود و غذا با سیاست‌های اقتصاد مقاومتی
همکاری‌های دوجانبه تجاری بر محور کود و غذا با دو اصل 10 و 12 سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی[2] تطابق دارد چرا که روح این طرح در راستای تقویت توسعه روابط اقتصادی با همسایگان و ایجاد بازارهای جدید برای ایران است که نتیجه آن افزایش مقاومت اقتصادی ایران در برابر تحریم‌ها و اثرگذاری مثبت کشور در اقتصاد و امنیت منطقه‌ای و جهانی است.
در کنار تطابق‌های طرح تجارت دو جانبه غلات و کود، مبحث مهم امنیت غذایی، یعنی خودکفایی نیز دیده شده است. با وجود آن که واردات به خودی تهدیدی برای تولید محسوب می‌شود ولی قالب پیش بینی شده برای تجارت کود و غلات در این طرح، واردات به شرح صادرات محصول فرآوری شده یا خام است که از طریق قانون عبور موقت کالا به خوبی قابل کنترل است. بدین ترتیب با توجه به اخذ تضامین سنگین مالی، می‌توان اطمینان حاصل کرد که این محصولات در داخل کشور به فروش نخواهد رسید و بازار دچار تلاطم‌های ناشی از آن نخواهد شد.
فرصت مجلس جدید برای برداشتن گامی راهبردی
همان‌گونه که از اصل‌های اقتصاد مقاومتی بر می‌آید، مجلس نقشی کلیدی در تحقق طرح‌هایی با موضوع تجارت خارجی دارد. از جمله این موارد می‌توان به تسهیل مقررات، گسترش مشوق‌های لازم، حذف قوانین زائد و ضد تجاری اشاره کرد. از جمله این قوائد ضدتجاری می‌توان به بازرسی‌های چندباره غیرضروری کالا توسط دستگاه‌های نظارتی متعدد در گمرکات کشور اشاره کرد. انجام یک چنین بازرسی‌های زائدی، موجب معطل شدن بارها در گمرکات و افزایش زمان و هزینه حمل بار می‌شوند. این قوانین زائد و مخرب، موجب حذف مزیت کوتاه و ارزان بودن مسیرهای ترانزیتی عبوری از ایران شده است. در کنار این موضوعات، مجلس می‌بایست با ایجاد الزام‌های قانونی و مطالبه از دستگاه‌های اجرایی نظیر وزارت راه و مسکن، وزارت کشاورزی، وزارت اقتصاد و وزارت امور خارجه از روند افزایش سطح تجاری راهبردی ایران با کشورهای منطقه و جهانی با محوریت غلات و کود اطمینان حاصل کند.
همچنین مجلس باید توجه داشته باشد که قوانینی که در راستای خودکفایی وضع می‌شوند در عین صیانت از امر واجب خودکفایی، به تجارت خارجی محصولات کشاورزی ضربه نزنند. این بدان معنی است که به هیچ عنوان نباید جلوی ورود محصولات ترانزیتی را به بهانه ترس از ورود به بازار داخلی و رقابت با کالای تولیدی ایرانی گرفت، بلکه باید با قوانین کنترل کننده دقیق، بر آن نظارت کرد. علاوه بر این کمیسیون کشاورزی که کمافی‌السابق نسبت به مصوبات خلق‌الساعه ممنوعیت و تعرفه‌های صادراتی محصولات کشاورزی موضع‌گیری مخالف و قاطع دارد، می‌بایست قوانین محکم‌تری برای جلوگیری از تخریب تجارت وضع کند، چرا که بازارهای صادراتی که با تلاش‌های بازاریابی و بازارسازی فراوانی به دست می‌آیند با یک ابلاغیه دولتی مبنی بر ممنوعیت صادراتی می‌توانند از دست بروند.
پی‌نوشت ____________________________________________________________________________________________________
[1] کشورهای مستقل مشترک‌المنافع یا اتحادیه کشورهای مستقل همسود (به اختصار C.I.S.) اتحادیه‌ای شامل برخی از جمهوری‌های مستقل اتحاد جماهیر شوروی سابق است. این کشورها شامل جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ازبکستان، بلاروس، تاجیکستان، روسیه، قرقیزستان، قزاقستان، مولداوی به عنوان اعضای اصلی و ترکمنستان به عنوان عضو همکار می‌شود. مغولستان و افغانستان نیز اعضای ناظر این اتحادیه هستند.
[2] اصل 10: حمایت همه‌جانبه هدفمند از صادرات کالاها و خدمات به تناسب ارزش افزوده و با خالص ارزآوری مثبت از طریق:
– گسترش خدمات تجارت خارجی و ترانزیت و زیرساخت‌های مورد نیاز
– برنامه‌ریزی تولید ملی متناسب با نیازهای صادراتی، شکل‌دهی بازارهای جدید، و تنوع بخشی پیوندهای اقتصادی با کشورها به ویژه با کشورهای منطقه.
اصل 12: . افزایش قدرت مقاومت و کاهش آسیب‌پذیری اقتصاد کشور از طریق:
– توسعه‌ی پیوندهای راهبردی و گسترش همکاری و مشارکت با کشورهای منطقه و جهان بویژه همسایگان.
