مقدمه
با شروع جنگ روسیه و اوکراین، وضعیت امینت غذایی جهانی دستخوش تلاطم و بی‌ثباتی شد. علت اصلی این موضوع جنگ میان دو صادر کننده عمده غذا در جهان بود که بر بخش قابل‌توجهی از بازار غلات و دانه‌های روغنی اثر عمیقی داشتند. پس از گذشت 1 سال و 8 ماه از این جنگ، با تغییر مولفه‌های امنیت غذایی جهانی با توجه به وضعیت امنیتی دریای سیاه، امکان تبدیل شدن ایران به هاب غلات منطقه‌ای وجود دارد.
اهمیت دریای سیاه در امنیت غذایی جهانی
روسیه و اوکراین در مجموع 12 درصد از کلزا، 16 درصد از ذرت، 23 درصد از جو، 27 درصد از گندم و 77 درصد از روغن آفتاب‌گردان صادراتی جهان را صادر می‌کنند[1]. پس از آغاز نبرد در زمین، دریا و آسمان اولین نقاطی که دچار آسیب شدند بنادر اوکراین در دریای سیاه بودند که نقش اصلی در صادرات دریایی این کشور را بازی می‌کردند به‌طوری‌که حدود 60 درصد از محصولات کشاورزی اوکراین از طریق دریا صادر می‌شد.
محاصره دریایی اوکراین و انعقاد قرارداد غلات دریای سیاه
مسیر تجارت دریایی اوکراین در 3 هفته ابتدایی از شروع جنگ مسدود و این کشور توسط نیروی دریایی روسیه محاصره شد. از طرف دیگر، روسیه که با تحریم‌های حوزه کشتیرانی، بیمه، بنادر، بانکی مواجه شده بود در ابتدای امر توان صادرات غذای خود را تا حد قابل توجهی از دست داد و ترمیم آن بلافاصله میسر نشد. خلأ ایجاد شده در بازار جهانی محصولاتی مانند غلات و روغن‌های گیاهی، یک شوک بزرگ بر امنیت غذایی جهانی وارد کرد و قیمت‌های مواد غذایی را به شکلی کم‌سابقه افزایش داد. این شوک تا زمان انعقاد قرارداد غلات دریای سیاه[2] بین روسیه و اوکراین ادامه داشت. طبق این قرارداد اجازه صادرات غلات و سایر محصولات کشاورزی به اوکراین داده شد و در عوض سازمان ملل به نمایندگی از کشورهای غربی متعهد بر برداشته شدن تحریم‌های اعمال شده بخش صادرات کود و غلات روسیه شد. تنش‌های ایجاد شده در یکی از بزرگترین هاب‌های غلات جهان یعنی دریای سیاه، کشورهای جهان به خصوص برخی از کشورهای آفریقایی را به تکاپو برای تأمین امنیت غذایی خود واداشت که نتیجه آن را می‌توان ایجاد یک گروه رایزنی از طرف کشورهای آفریقایی برای میانجیگری بین روسیه و اوکراین به منظور پایان جنگ دانست، هر چند این تلاش موفق نبود.
خروج روسیه از قرارداد غلات دریای سیاه
در 17 جولای 2023 مصادف با 26 تیر ماه 1402 قرارداد غلات دریای سیاه به دلیل عدم رضایت روسیه از بدعهدی سازمان ملل و طرف غربی پس از یک سال به پایان رسید و روسیه آن را تمدید نکرد. از جمله مواردی که موجب عدم رضایت روسیه تلقی می‌شود بلوکه شدن مقادیر بالایی از کود در بنادر اروپایی، توقیف اموال الیگارش‌های تحریم شده، عدم شروع به کار مجدد خط لوله انتقال آمونیاک صادراتی تولیاتی در روسیه به اودسا در اوکراین، عدم اتصال بانک کشاورزی روسیه (روسلخوزبانک) به سوئیفت و مشکلات بیمه کشتیرانی است.
افزایش تدریجی تنش‌ها
اولین نشانه عدم تمدید قرارداد غلات دریای سیاه حمله مجدد اوکراین به پل کریمه بود و با پاسخ روسیه به صورت حمله به بنادر ایزمائیل و رنی اوکراین مواجه شد. این بنادر که در رود دانوب و مرز رودخانه‌ای رومانی و اوکراین قراردارند به نوعی جایگزین بخشی از ظرفیت صادراتی شدند ولی با توجه به استفاده اشتراکی این رودخانه توسط سایر اعضای ناتو مانند رومانی، امکان محاصره دریایی و انسداد ان توسط نیروی دریایی روسیه وجود ندارد. با این وجود، پس از خروج روسیه از قرارداد غلات دریای سیاه، روسیه امکان قطع شریان‌های صادراتی اوکراین که به نوعی ممر درآمد این کشور نیز محسوب می‌شود را پیدا کرده است.
بنا به گزارش رویترز[3]، از انتهای قرارداد غلات تا ابتدای مهر روسیه طی 17 حمله به پایانه‌های صادراتی اوکراین، 300 هزار تن غلات را از بین برده و به 6 کشتی غیرنظامی و 150 تاسیسات صادراتی غلات و دانه‌های روغنی را آسیب زده است. هر چند اوکراین در حوادثی مثل حمله به کشتی نفکش سوری حامل نفت روسیه پاسخ کوچکی داد ولی به دلیل ترس از افزایش تنش‌های منجر به انسداد کامل مسیر دریایی خود، پاسخ متناسبی به حملات روسیه نداده است.
دلیل حملات روسیه به بنادر صادراتی اوکراین
حملات روسیه به بنادر صادراتی غلات اوکراین چند دلیل عمده می‌تواند داشته باشد که منافع روسیه را تامین می‌کند. اولین دلیل آن قطع یک منبع درآمد در اوکراین است. تا پیش از شروع جنگ، حدود 38 درصد از درآمد صادراتی اوکراین در سال 2021 ناشی از صادرات محصولات کشاورزی بوده است[4] که حدودا 60 درصد از آن به صورت دریایی با محوریت بنادر استان اودسا صادر می‌شد. با محاصره دریایی بنادر بخش قابل توجهی از این محصولات امکان صادرات خود را از دست داده و بخشی از درآمد فروش غلات اوکراین از بین رفت که این موضوع بر روند تامین بودجه و حتی خرید سلاح این کشور اثر منفی داشته است چرا که گزارشاتی مبنی بر فروش بخشی از سلاح‌های ارسالی به اوکراین در ازای فروش غلات نیز گزارش شده است.
از سوی دیگر از بین رفتن امکانات صادرات دریایی یا تحلیل رفتن آن، اوکراین را مجبور به استفاده از مسیرهای زمینی و ریلی برای صادرات غلات خود کرده است. این موضوع باعث کاهش شدید قیمت محصولات کشاورزی در بازارهای کشورهای همسایه اوکراین نظیر مجارستان، لهستان، اسلواکی، جمهوری چک، بلغارستان و رومانی شد و این کشورها را برخلاف حمایت‌های اتحادیه اروپا بر آن داشت که واردات محصولات کشاورزی اوکراینی را ممنوع کنند. این تنش منجر به شکایت اوکراین از لهستان، مجارستان و اسلواکی در سازمان تجارت جهانی (WTO) شد و لهستان در پاسخ به آن اعلام کرد که کمک‌های تسلیحاتی خود از اوکراین را قطع کرده است. برخی از تحلیل‌گران سیاسی این تنش بین اعضای اتحادیه اروپا و ناتو با اوکراین را نتیجه مستقیم کارهای روسیه و نقشه پوتین برای ایجاد اختلاف می‌دانند که تحلیلی دور از ذهن نیست.
مساله تداوم صادرات غلات برای روسیه
روسیه پس از شروع جنگ با مشکلات عدیده‌ای بر سر مسیر صادرات غلات و کود خود مواجه شد. این کشور بر همین اساس و برای حل همین مشکل تصمیم به ورود به قرارداد غلات گرفت. صادرات غذا برای روسیه را نمی‌توان صرفا یک کار تجاری در نظر گرفت چرا که مستقیما به امنیت غذایی کشورهای در حال توسعه مربوط می‌شود. مساله تامین غذا آن قدر برای کشورهایی آفریقایی مهم است که در رای‌گیری 20 مهرماه 1401 سازمان ملل مبنی بر محکومیت الحاق بخش‌هایی از سرزمین اوکراین به خاک روسیه، تقریبا نیمی از آن‌ها با شکستن وحدت قاره آفریقا، رای ممتنع دادند.
پوتین نیز با درک اهمیت غذا رسانی به سران کشورهای آفریقایی که به دنبال ایجاد صلح بین روسیه و اوکراین بودند، اعلام کرد که به کشورهای اطمینان می‌دهد که آفریقا به دلیل پایان یافتن قراداد غلات دریای سیاه دچار ناامنی غذایی نخواهد شد. وی علاوه بر پیشنهاد دادن چند محموله از گندم رایگان به کشورهای آفریقایی اعلام کرد که روسیه می‌تواند گندم خود را به جای گندم اوکراین (برای آفریقا) جایگزین کند.[5]
مسیرهای جایگزین برای صادرات غلات روسیه در صورت افزایش تنش‌ها در دریای سیاه
بخش اعظم تولید غلات در روسیه به خصوص گندم این کشور، در منطقه‌ای کوچک نسبت به وسعت سرزمینی آن متمرکز شده است. بیش از 80 درصد گند م تولیدی این کشور در منطقه محصور بین دریای مازندران و مرزهای قزاقستان با سواحل دریای سیاه متمرکز شده است.
در صورتی که تنش‌های روسیه اوکراین به سمت انسداد مسیرهای صادراتی یکدیگر در دریای سیاه برود روسیه باید از مسیرهای جایگزین در نزدیکی منطقه تولید خود استفاده کند. نزدیک‌ترین مناطق بندری صادراتی در نواحی تولید غلات روسیه، بنادر این کشور در دریای مازندران و منطقه سن‌پترزبورگ است که هرکدام امکان صادرات بخشی از آن حجم از گندم را دارند. علاوه بر این مسیر ریلی و جاده‌ای کریدور شمال-جنوب به همراه مسیر دریایی آن از دریای مازندران می‌گذرد امکان حمل سالانه 10 تا 16 میلیون تن غلات روسیه را دارند.
فرصت ایران؛ تبدیل شدن به هاب غلات
کشوری به عنوان هاب یک محصول شناخته می‌شود که بازار بزرگی برای تجارت، ترانزیت یا فرآوری آن محصول شده باشد. با توجه به پیشبینی صادرات 45 میلیون تنی گندم روسیه در سال جاری، ایران می‌تواند با بهره‌گیری از ظرفیت ترانزیت ریلی- دریایی و جاده‌ای خود بخش قابل توجهی از این غلات را به بازارهای کشورهای هدف منتقل کند. تقاضای گندم در کشورهای حاشیه خلیج فارس و غرب آسیا بیش از 22 میلیون تن است و ایران امکان ترانزیت بیشتر این نیاز را از روسیه به کشورهای مذکور دارد.
پوتین نیز در اجلاس بریکس در خرداد 1402 با نشان دادن انگیزه خود بر استفاده از ظرفیت ترانزیتی کریدور شمال-جنوب گفت: روسیه به نوبه خود فعالانه برای هدایت جریان ترافیک و لجستیک خود به شرکای خارجی قابل اعتماد از جمله کشورهای بریکس تلاش می کند. پروژه‌های شاخص ما شامل مسیر دریای شمال و کریدور جدید حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب است. هدف این دو شریان حمل‌ونقل، ارائه کوتاه‌ترین و مقرون‌به‌صرفه‌ترین مسیرهای تجاری برای اتصال قطب‌های صنعتی، کشاورزی و انرژی با بازارهای مصرف است.[6]
علاوه بر این ایران امکانات خوبی در بخش فرآوری گندم به آرد، ماکارونی و شیرینی دارد. ظرفیت خالی بخش آسیابانی ایران برای تولید آرد حداقل 13 میلیون تن است که فرصت مناسبی را برای بازیگری ایران به عنوان هاب غلات در منطقه غرب آسیا باشد. سایر بازارهای هدف می‌تواند شرق آفریقا و شرق آسیا باشد.
کشورهایی مثل هند و شرق آسیا نیز با توجه به تنوع تولیدات محصولات صنعتی و کشاورزی خود توانایی تامین نیازهای روسیه و کشورهای حوزه CIS باشند و به عنوان حلقه تکمیل کننده کریدور شمال – جنوب عمل کنند. در همین راستا هند به تازگی درخواست خرید 10 میلیون تن گندم را به روسیه داده است. هند که سال گذشته در اوج قیمت غلات اقدام به فروش گندم کرده بود امسال به دلیل کاهش ذخایر استراتژیک خود نیاز به خرید گندم داشته و از این بابت خواستار تخفیف برای خرید عمده شده است.
منابع________________________________________________________________________________
[1] گزارش Statista با عنوان «چرا جنگ در اوکراین امنیت غذایی جهانی را تهدید می‌کند؟»https://www.statista.com/chart/27225/russian-and-ukrainian-share-of-global-crop-exports/
[2] با نام اصلی ابتکار عبور امن غلات و مواد غذایی از بنادر اوکراین معروف به ابتکار غلات اوکراینInitiative on the Safe Transportation of Grain and Foodstuffs from Ukrainian ports
[3] گزارش رویترز تحت عنوان « بنابر اظهار کیف، روسیه 300 هزارتن غلات را از ماه جولای در حمله به بنادر و کشتی‌ها نابود کرده است» – 13 اکتبر 2023 (21 مهر 1402) [4] وبسایت OEC بخش اقتصاد اوکراین – تجارت سالانهhttps://oec.world/en/profile/country/ukr?depthSelector1=HS2Depth
[5] گزارش Global news تحت عنوان «پوتین پس از از بین رفتن قرارداد غلات دریای سیاه به کشورهای آفریقایی تضمین امنیت غذایی می‌دهد.» [6] گزارش رسمی وب سایت رسمی دولت روسیه کرملین – سخنرانی پوتین در اجلاس بریکس خرداد 1402
