مقدمه

بعد از خروج آمریکا از برجام در سال 1397 و اعمال شدیدترین تحریم‌‌ها به مدت 3سال که به فشار حداکثری معروف است، بحث شروع مذاکراتی دیگر با روی کارآمدن جو بایدن، به منظور احیای برجام و رفع تحریم‌ها مطرح شد. در همین زمان، جمهوری اسلامی ایران به منظور جلوگیری از تکرار وقایع ناگوار گذشته و الزام طرف غربی به اجرای تعهداتش، بحث تضمین را بیان کرد.

با مطرح شدن لزوم ارائه‌ی ضمانت از طرف آمریکا توسط ایران برای اولین‌بار، کشورهای غربی و عده‌ای در داخل، جمهوری اسلامی را متهم به جدی نبودن در مذاکرات کردند. اما با گذشت زمان و بازگو کردن دلایل منطقی این خواسته از جانب ایران، مقامات و کارشناسان خارجی و داخلی چاره‌ای جز پذیرش این خواسته نداشتند. در مقاله‌ای که اخیرا توسط «شورای راهبری اروپا» و بنیاد «بورس و بازار» منتشر شد، صراحتا درخواست ایران مبنی‌بر دریافت ضمانت از طرف آمریکا مشروع دانسته شد.

بعد از اینکه جریان‌های مختلف داخلی و خارجی نتوانستند چه در بُعد فنی و چه در بُعد سیاسی مسئله‌ی تضمین و خواسته‌ی ایران را زیرسوال ببرند، به تدریج شروع به تحریف کرده و ضمانت باب میل خود را تعریف کردند.

جنب و جوش جریان‌های تحریف

در روزهای اخیر دو مقاله در مورد مسئله‌ی تضمین از طرف محافل فکری خارجی و داخلی منتشر شد که سعی در تحریف خواسته‌ی ایران در ویژگی‌ها و نوع ضمانت دریافتی ایران از طرف آمریکا داشتند.

اولین مقاله، مقاله‌ی مشترک منتشر شده از طرف اندیشکده «شورای راهبری اروپا» و بنیاد «بورس و بازار» بود که سعی در تقلیل مسئله‌ی ضمانت داشت. در این مقاله بحث «ضمانت فنی» مطرح و اهداف اقتصادی مانند نوسازی ناوگان هوایی جمهوری اسلامی ایران، به عنوان یکی از ثمرات این نوع ضمانت مطرح شد. اما ایراد اساسی یادداشت در این بود که در آن اشاره‌ای به لزوم ایجاد یک قرارداد متوازن به منظور پیاده‌سازی اهداف، نشده بود. این نوع ضمانت، نه تنها مسیر رسیدن به اهداف اقتصادی را بیان نمی‌کند، بلکه گذشته آمریکا و اروپا در عدم پایبندی به تعهداتشان، هم در طول اجرای برجام و هم پس از خروج آمریکا از برجام را نیز فراموش می کند.

دومین مقاله؛ مقاله منتشر شده از سوی یکی از رسانه‌های داخلی است که در آن ضمانت‌های اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است. این مقاله، طریقه‌ی حصول این تضمین را توسعه تعاملات و روابط اقتصادی با دیگر کشورها مانند چین که اقتصادشان به راحتی تحریم‌پذیر نیست دانسته و بیان می‌کند که درختی که در زمین بسیار ریشه کرده باشد، به راحتی از زمین خارج نمی‌شود و اگر خارج شود هزینه زیادی ایجاد می‌کند.

باید به این نکته توجه داشت که این نوع ضمانت‌ها به خودی خود و در فضایی خارج از مذاکرات احیای توافق خوب است، اما زمانی که کشور در حال مذاکره برای رفع تحریم‌ها به منظور تسهیل تجارت و عادی‌سازی روابط اقتصادی با دیگر کشورها است، این نوع ضمانت، باید در چارچوب این توافق تعریف ‌شود. بنابراین، ضمانت اقتصادی تا زمانی که در متن توافق مورد بحث واقع نشود و پشتوانه حقوقی، واقعی, عینی و دوطرفه نداشته باشد، کارایی چندانی نخواهد داشت.

ضمانت باید چگونه باشد

مسئله‌ی اساسی که باید در بحث تضمین مدنظر داشت، این است که ضمانت‌های تک بعدی کارایی چندانی نخواهند داشت و فقط باعث فریب ایران در مذاکرات خواهند شد. همچنین مشکلات اساسی مانند ساختارتحریم‌های ثانویه بانکی، تحریم چرخه دلار، قانون کاتسا و نهایتا تجربه خروج آمریکا از برجام و بازگشت‌پذیر بودن تحریم‌ها را حل نخواهند کرد. حتی اگر تمام موانع بیان شده به جز مورد آخر یعنی احتمال دوباره‌ی خروج آمریکا از برجام و بازگشت‌پذیر بودن تحریم‌ها، در توافق احتمالی حل نشود، هیج اتفاقی در عادی‌سازی اقتصاد ایران با دیگر کشورها نخواهد افتاد.

بنابراین، پایدار نبودن توافق و احتمال خروج آمریکا از برجام بزرگ ترین مانع بر سرافزایش ارتباطات اقتصادی خارجی و سرمایه‌گذاری اقتصادی در ایران است. این مانع تنها در صورتی رفع خواهد شد که در توافق احتمالی تضمین مناسبی برای پایداری توافق و عدم خروج یک طرفه آمریکا وجود داشته باشد.

تضمین‌های بیان شده از سمت جریان‌های خارجی و داخلی در زمینه‌ی مشکلات اساسی سکوت کرده و سعی در به حاشیه بردن موضوعات اصلی دارند. ضمانت‌های مطرح شده از جانب آن‌ها نه تنها معضلی را حل نمی‌کند بلکه ایران را دوباره در یک دور باطل مذاکره – تحریم انداخته و در بهترین حالت نیز، توانایی در اختیار گذاشتن منافعی حتی در حد برجام را ندارد.

جمهوری اسلامی بارها ویژگی‌های ضمانتی که می‌تواند در توافق احتمالی، منافع او را تامین کند بیان کرده است و با توجه به قصد عده‌ای در داخل و خارج از ایران به ندیدن این ویژگی‌ها، به نظر نیاز به بیان دوباره است.

اولاً ضمانت‌ها باید جامعیت و عینیت داشته باشند، (یعنی ضمانت‌های اقتصادی، سیاسی، حقوقی و… به صورت توامان و واقعی تامین شوند)، ثانیاً باید نحوه برطرف کردن فضای ریسکی ناشی از تحریم‌های ثانویه بانکی آمریکا به عنوان مهم‌ترین تحریم‌ها رامشخص کرده باشند، ثالثاً باید گذشته تاریک اروپا و آمریکا در ممانعت از انتفاع ایران از توافق را جبران کنند و رابعاً باید متوازن باشند تا به راحتی توسط یک طرف نقض نشوند. بدیهی است که فراهم نشدن هریک از این شروط به معنای عدم انتفاع اقتصادی ایران از توافق است.