تحریم گازپروم بانک روسیه و فرصت‌های آن برای ایران

افزایش قدرت چانه زنی ایران در مذاکرات گازی ایران-روسیه

07 آذر 1403

مقدمه

در اولین روز آذر 1403 خزانه داری آمریکا با صدور بیانیه‌ای گازپروم بانک و سیستم مالی بین‌المللی روسیه را هدف تحریم‌های خود قرار داد. براساس این بیانیه گازپروم بانک و سیستم پیام رسان مالی روسیه که به اختصار SPFS شناخته می‌شود ذیل تحریم‌های آمریکا قرار گرفتند و هرگونه مبادله مالی با این دو می‌تواند منجر به اعمال تحریم شود. این تحریم درحالی اعمال می‌شود که گازپروم بانک به عنوان تنها بانک بزرگ روسی بوده که تحت تحریم آمریکا قرار نگرفته است. به این ترتیب خریداران گاز روسیه برای تسویه حساب، با پرداخت دلاری به این بانک، روبل مورد نیاز برای خرید گاز از روسیه را تامین می‌کردند. با این حال براساس بیانیه وزارت خزانه‌داری، خریداران تا 20 دسامبر مهلت دارند تا دیگر از طریق این سیستم اقدام به خرید گاز از روسیه نکنند.

میزان گاز صادراتی روسیه به اروپا

آن چه اهمیت این تحریم را نشان می‌دهد میزان معاملات استراتژیک گازی است که بین روسیه و اروپا از طریق گازپروم‌بانک در جریان بود. براساس آمار سال 2021، اتحادیه اروپا 40 درصد از گاز خود را از طریق روسیه تامین کرده و این رقم معادل 150 میلیارد متر مکعب گاز در سال است. اما در سال 2023 سهم گاز روسیه در اتحادیه اروپا تنها 8 درصد بوده که معادل 42 میلیارد متر مکعب است. [1] ازاین جهت در طی 2 سال جنگ در اوکراین، روسیه شاهد حجم زیادی از گاز تولیدی است که نتوانسته آن‌ها را به فروش برساند و به ناچار سعی کرده آن را در داخل مصرف کند یا به چین بفروشد. در گاز مایع نیز روسیه در سه ماهه دوم سال 2024 با سهم 16.8 درصدی دومین تامین کننده بزرگ گاز مایع اروپا بود. [2]

در حالی که این عدد برای اروپایی‌ها قابل جبران به نظر می‌رسد اما برای روسیه عدد بزرگی است. در واقع روسیه 70 درصد گاز مایع خود را به اروپا صادر می‌کند. [3] بدین ترتیب روسیه با حجم بالایی از گاز مایع روبرو است که خریداران سابق تمایل یا توان خرید آن را ندارند. در نتیجه در صورت نبود خریدار، روسیه کمتر از گذشته تبدیل گاز به گازمایع را دنبال می‌کند. این به معنی تشدید مشکل در موضوع مازاد تولید گاز است. در این زمان چالش اصلی روسیه فروش گاز مازادی است که در دست دارد و از طرفی باید در شرایط تحریمی و جنگی مهمترین منبع درآمدی خود را حفظ کند.

مذاکرات گازی ایران-روسیه

ششم تیر ماه 1403 ایران و روسیه خبر از امضای توافقنامه راهبردی همکاری گازی دادند. این توافقنامه به موضوع واردات گاز از روسیه پرداخته است. به گفته‌ جواد اوجی وزیر سابق نفت، براساس این توافقنامه به‌طور روزانه 300 میلیون متر مکعب گاز از روسیه وارد خواهد شد. [4] این عدد می‌تواند برای روس‌ها نوید بخش باشد چرا که تقریبا معادل میزان گازی است که با تحریم گازپروم‌بانک دیگر توسط خریداران اروپایی خریداری نخواهد شد.

علاوه بر این مذاکرات، در دو سال اخیر شرکت ملی نفت ایران تفاهم‌نامه‌های کوچک‌تری با شرکت‌های روس همچون گازپروم، در ۶ محور سرمایه‌گذاری در توسعه میدان‌های نفتی و گازی، سرمایه‌گذاری برای تکمیل پروژه نیمه‌تمام ایران ال‌ان‌جی، تعریف پروژه‌های جدید ال‌ان‌جی شناور (FLNG) و ال‌ان‌جی کوچک‌مقیاس (MiniLNG)، سوآپ گاز، سوآپ فرآورده نفتی، احداث خطوط فشار قوی صادراتی، انتقال فناوری و تکنولوژی مربوط به نفت و گاز ‌امضا کرده‌اند. [5]

در کنار بازار ایران، بازار منطقه‌ای نیز هدف ثانی این توافق است. همسایگی ایران با 15 کشور این فرصت را فراهم کرده تا روسیه بتواند از طریق خطوط لوله‌ی ایران گاز خود را به مشتریان جدیدی در خاورمیانه و حتی شبه قاره برساند. با موفقیت مذاکرات در حوزه فناوری LNG روسیه می‌تواند مسیر صادرات LNG به هند را از طریق ایران بپیماید.

اما از طرفی دیگر سعید توکلی مدیر عامل شرکت ملی گاز ایران، خاطرنشان کرده است که همچنان جزئیات این توافق کلان حل و فصل نشده است. [6] بدین ترتیب گام بعدی در مذاکرات گازی ایران-روسیه مذاکره بر سر یک قرارداد اجرایی است که جزئیات در آن اهمیت خاصی دارد. بدین ترتیب در این مرحله موضوع دارای اهمیت، توان چانه زنی ایران است تا بتواند امتیازات خوبی از روس‌ها در مذاکرات بدست آورد و تحریم گازپروم‌بانک به میزان قابل توجهی این فرصت را مهیا کرده است.

نتیجه‌گیری

اکنون تحریم گازپروم‌بانک و سیستم مالی روسیه روابط گازی روسیه-اروپا را با آینده‌ای مبهم روبرو کرده است. اکنون احتمال توقف واردات گاز روسیه از سوی کشورهای اروپایی و حتی ترکیه به عنوان خطری برای درآمدهای گازی روسیه تلقی می‌شود که در نهایت می‌تواند تعطیلی میادین گازی این کشور را در بر داشته باشد و این به معنی زیان مالی شرکت‌های گازی این کشور همچون گازپروم و نواتک خواهد بود. به این دلیل روسیه به دنبال بازارهای جایگزین گاز خواهد بود و در عین حال در یک دوره پرفشار قرار خواهد گرفت که روسیه را به سمت بازارهای جدید فروش گاز سوق خواهد داد.

در این نقطه ایران می‌بایستی در مذاکرات گازی ایران و روسیه از این فرصت بدست آمده بهره لازم را ببرد. همسایگی ایران با 15 کشور می‍تواند فرصت ویژه‌ای برای روس‌ها باشد تا از طریق خطوط لوله‌ی ایران گاز خود را به کشورهایی همچون عراق، پاکستان، افغانستان و حتی هند صادر کند. ایران می‌بایستی با آگاهی از موقعیت جغرافیایی خود و چالش پیش آمده در روابط گازی روسیه و اروپا با دست بالاتری در مذاکرات انعقاد قرارداد همکاری گازی ایران و روسیه حضور پیدا کند.