فرصت همکاری دریایی سه‌گانه‌ی ایران، روسیه، چین در تامین امنیت آبراه‌های بین‌المللی

08 تیر 1404

مقدمه

در طول تاریخ قدرت‌های هژمون همچون امپراتوری بریتانیا در قرون پیشین و آمریکا در طی یک صد سال اخیر، دارای برتری دریایی قابل توجهی بودند. این امر به این قدرت‌ها اجازه می‌داد دور از دسترس مناطق سرزمینی خود، دیگر قدرت‌ها و بازیگران بین‌المللی را به چالش کشیده و از این ابزار نظامی در پیشبرد اهداف خود استفاده نمایند.

پس از جنگ جهانی دوم آمریکا با استفاده از نیروی دریایی خود در اقصی نقاط جهان حضور داشت. در این دوره ناوگان‌های آمریکایی مجهز به ناوهای هواپیمابر نقش قابل توجهی داشتند و هرگاه واشنگتن نیازمند حضور نظامی بود از این جنگ افزار بهره‌ی لازم را برد. بدین ترتیب هرگونه چالش در این حوزه می‌تواند تبدیل به یک چالش اساسی و راهبردی برای آمریکا تلقی گردد.

از سویی آبراه‌ها و تنگه‌های بین‌المللی اهمیت بالایی در حمل‌ونقل دریایی دارند. تسلط بر این مناطق از سوی هر یک از بازیگران می‌تواند دیگر قدرت‌ها را نگران کند. به خصوص این که امنیت این آبراه‌ها به طور مستقیم با مباحث اقتصادی مرتبط بوده و اختلال در آن‌ها می‌تواند اثرات اقتصادی قابل توجهی را بر هر بازیگر وارد کند. این موضوع در یک دهه گذشته پیرامون تحریم نفتی ایران و روسیه، تنش‌های دریایی در دریای چین جنوبی، نقش آفرین یمن در باب‌المندب، تنش آمریکا و چین بر سر کانال پاناما، تنش‌های روسیه در دریای بالتیک با کشورهای اروپایی و در تنگه‌های بسفر و داردانل با ترکیه نمود پیدا کرده است.

طی جنگ تحمیلی رژیم صهیونیستی علیه ایران اهمیت امنیت آبراه‌های بین‌المللی همچون تنگه هرمز و کنترل مناطقی همچون خلیج‌فارس و دریای عمان به خوبی مشخص شد. جایی که تجاوز آمریکا به حاکمیت سرزمینی ایرن رخ داد و بازارهای جهانی به سرعت در قبال هرگونه تنش در تنگه هرمز واکنش نشان داد. همچنین حفظ امنیت این تنگه برای کشورهایی نظیر روسیه و چین نیز با اهمیت است و تلاش‌های این دو را برای تامین امنیت آن می‌طلبد. بدین ترتیب در عصر شکل‌گیری نظم نوین رقابت قدرت‌های بزرگ در تسلط بر مسیرهای دریایی بسیار مورد توجه است. از این رو همکاری‌های امنیتی-دریایی ایران، چین و روسیه در دریا حائز اهمیت می‌گردد.

کمربند امنیت دریایی

در سال‌های اخیر، ایران، چین و روسیه رزمایش دریایی با عنوان «کمربند امنیت دریایی» برگزار می‌کنند. این رزمایش که در دریای عمان صورت می‌گیرد، متشکل از ناوگان دریایی این سه کشور است. در آخرین مورد نیروهای مشترک رزمایشی در تاریخ 9 مارس 2025 آغاز کردند که پنج روز به طول انجامید.[1] این رزمایش که پنجمین مورد از نوع خود است با حضور دو ناو روسی «رزکی» و «آلدار» برگزار شد. چین نیز با حضور ناوشکن «بائوتو» و کشتی تدارکاتی «گائویوهو» در این رزمایش شرکت کرد.[2]

محل برگزاری رزمایش مرکب دریایی بین سه کشور، از لحاظ گوناگونی حائز اهمیت است. دریای عمان در مثلثی بین سه تنگه مهم قرار گرفته است. تنگه‌های هرمز، باب‌المندب و مالاگا. قرارگیری دریای عمان در مجاورت تنگه هرمز اهمیت استراتژیک آن را بیش از پیش می‌کند. تنگه‌ای که حدود یک سوم از تجارت جهانی نفت از آن عبور می‌کند[3] و از این منظر در رده دومین تنگه مهم جهان قرار دارد. از سویی دیگر باب‌المندب تنگه مهم بین‌المللی است که در نزدیکی دریای عمان قرار دارد. پس از آغاز حمایت یمن از مردم غزه در برابر رژیم صهیونیستی اهمیت این تنگه بیش از پیش مشخص شد.

مالاگا دیگر تنگه مهم در نزدیکی محل رزمایش «کمربند امنیتی» است. تنگه‌ای که محل اتصال اقتصادهای روبه رشد شرقی با کشورهای جنوب آسیا، غرب آسیا، آفریقا و اروپا است. از منظر ترانزیت انرژی نیز این تنگه دارای اهمیت بالایی است. به شکلی از منظر انتقال انرژی دارای جایگاه نخست از نظر حجم انتقال قرار دارد.[4]

همکاری‌های دوجانبه

این سه قدرت در سال‌های اخیر همکاری‌های دوجانبه‌ای نیز در حوزه دریایی داشته‌اند. به طور مثال ایران و روسیه در سال 2021 رزمایشی با عنوان «امنیت تجارت دریایی» برگزار کردند.[5] این رزمایش زمینه‌ای برای برپایی رزمایش با حضور سه کشور بود که از سال 2022 تا کنون تداوم یافته است. از سویی با آغاز تحریم‌های روسیه، مسکو همکاری خود با تهران درمورد دور زدن تحریم‌های نفتی را افزایش داده و از تجریبات آن بهره‌مند شده است. همچنین چین و روسیه در طی سالیان اخیر رزمایش‌های مشترک دریایی خود در منطقه اقیانوس آرام را افزایش داده‌اند. به شکلی که براساس برخی منابع، از سال 2003 تا پایان سال 2024 چین و روسیه 111 رزمایش مشترک را برگزار کرده‌اند.[6]

نتیجه‌گیری

با افزایش تنش در غرب‌آسیا که در جنگ تحمیلی رژیم صهیونیستی علیه ایران نمایان شد و در دوران دگرگونی نظم جهانی و بروز قدرت‌های نوظهور، همکاری‌های ایران، روسیه و چین در امنیت دریایی دارای اهمیت بسیاری است. درحالی که درگیری‌ها و تنش‌ها در سطح جهانی درحال گسترش است، همکاری دریایی نقشی مهم در تامین امنیت آبراه‌های بین‌المللی دارد. در این خصوص هم افزایی قدرت دریایی تهران، پکن و مسکو می‌تواند توان این سه برای مقابله با ناوگان دریایی غرب را افزایش دهد.

در این بین ایران بایستی به دنبال افزایش همکاری دریایی خود با این دو قدرت باشد. چرا که افزایش سطح توانمندی‌های دریایی ایران بدون شک در تامین امنیت کشتی‌های ایران و به خصوص نفت‌کش‌های ایرانی قابل اهمیت است. جنگ اخیر نشان داد با افزایش احتمال درگیری در آبراه‌هایی نظر هرمز و باب‌المندب، هم‌افزایی ایران، روسیه و چین بیش از پیش در تامین منافع هر سه‌ی آن‌ها مورد اهمیت است.