مقدمه
ایران در گذشته و عصر فعلی همواره موقعیتی راهبردی در مسیرهای ترانزیتی جهان داشته است. قرارگیری ایران در مسیر ترانزیتی کریدورهای یک کمربند یک راه، کریدور شمال- جنوب، کریدور اکو و کنترل بر تنگه هرمز از جمله شواهد این موقعیت استراتژیک است. با این حال تحریم‌ها و ناهماهنگی‌های داخلی موجب شده است که این کریدورها عملاً به ایران انتفاعی نرساند.
با این حال جنگ روسیه و اوکراین که منجر به اختلال در روند صادرات غلات و کود شیمیایی روسیه به سراسر شد، یک فرصت استثنایی به ایران داد تا با محوریت قرار دادن امنیت غذایی حول مسائل تأمین غلات و کود شیمیایی در کریدور شمال – جنوب نقش‌آفرینی کند چرا که حضور ناتو در گلوگاه‌های موجود ترانزیتی منتهی/ نشات گرفته از روسیه تهدید بالقوه برای تجارت این کشور محسوب می‌شود. از جمله این گلوگاه‌ها می‌توان به تنگه بسفر و داردانل (تحت تسلط ترکیه ناتویی) تنگه جبل‌الطارق (تحت تسلط انگلستان ناتویی) و تنگه دانمارک (تحت تسلط دانمارک و سوئد ناتویی) اشاره کرد. ضمن آن که دو منطقه بندری مهم روسیه یعنی دریای سیاه و بالتیک که بیش از 60 درصد صادرات و واردات دریایی روسیه از آن طریق صورت می‌گیرد، توسط کشورهای ناتو یا دشمن (اوکراین و گرجستان) احاطه شده است. مسیرهای اصلی صادرات غلات و کود روسیه و سایر اقلام وارداتی مورد نیاز روسیه تحت شدیدترین کنترل‌های ناتویی قرار دارد.
در حال حاضر، مسئولین دو کشور روسیه و ایران بر شکل‌گیری این کریدور اتفاق نظر دارند و نظرات کارشناسی موجود، موید اولویت داشتن شکل‌گیری هاب غلات و کود با توسعه کریدور شمال – جنوب برای کشور هستند.
این وضعیت جهانی، یک فرصت استثنایی به ایران می‌دهد تا مطابق اصل 10 و 12 سیاست‌های اقتصاد مقاومتی ضمن توسعه درهمتنیدگی اقتصادی با کشورهای منطقه و همسایه، در حوزه بازارهای جدید نظیر فروش غلات که امنیت غذایی کشورهای جهان به آن مرتبط است حضور پیدا کند.
با وجود همسو بودن عزم سیاسی طرفین، عوامل داخلی و بعضاً خارجی مانعی برای شکل‌گیری هاب کود و غلات در کشور است. این مشکلات در دسته‌های بانکی ، بازرگانی، ترانزیتی و مدیریتی دسته‌بندی می‌شوند. اولین قدم برای رفع موانع پیش رو تعریف یک متولی و مدیر برای مدیریت و پیش‌برد این طرح است که معاون اول محترم رئیس‌جمهور بهترین گزینه برای آن است. بدین منظور معاون اول با در دست داشتن یک نگاشت نهادی، می‌تواند بر اساس وظایف هر دستگاه، اهداف متناسب با پیش‌برد این طرح را تعریف کند و بر اساس آن نتایج مطلوب را درخواست کند.
وظایف دستگاه‌ها در طرح تبدیل شدن ایران به هاب غلات و کود
تبدیل شدن ایران به هاب غلات نیازمند رفع موانع در ساختارهای مختلف این سیستم است؛ بنابراین در هر کدام از وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی باید موانع موجود بر سر این مسیر را برطرف کنند که در بخش زیر به آن پرداخته خواهد شد:
– معاون اول رئیس جمهور
- معاون اول رئیس جمهور در این طرح نقش راهبری و متولی اصلی را خواهد داشت. این نهاد با داشتن دسترسی مناسب و امکان ابلاغ مصوبات و بخشنامه‌ها مدیریت این طرح کلان ملی را بر عهده می‌گیرد تا تمامی موانع و مشکلاتی که برخی از آن‌ها تنها از طریق ایجاد هماهنگی بین دو وزارتخانه توسط نهادی بالاتر می‌تواندرفع شود به دست معاونت اول گره گشایی شود.
- پیشنهاد می‌شود این نهاد یک کارگروه با موضوع هاب تشکیل داده و دبیرخانه آن را در همین نهاد مستقر کند. وزارتخانه‌ها و سایر دستگاه‌های ذیربط نیز می‌بایست نماینده خود را در جلسات منظمی که به منظور رفع مشکلات این طرح و توسعه آن برگزار می‌شود، معرفی کند.
- معاون اول باید ضمانت ثبات قوانین و مقررات این حوزه حساس تجاری باشد چرا که تغییرات سریع قانونی در این حوزه اجازه شکل‌گیری یک تجارت پایدار را تا به امروز نداده است.
– وزارت راه
شرکت راه‌آهن
- راه‌آهن مکلف است با توجه به زیرساخت‌های کنونی ظرفیت خالی در اختیار شرکت‌های ترانزیتی دولتی و خصوصی برای حمل یکسره کریدور شمال – جنوب قرار دهد.
- این شرکت باید زمینه را برای رقابت عادلانه بخش خصوصی داخلی و خارجی فراهم کند؛ با این حال این امر نباید مانع معرفی یک اپراتور ملی به نمایندگی از سیستم حمل ریلی، برای بر عهده گرفتن مسئولیت حمل در کریدور شمال – جنوب در مسیر ایران بشود.
- در صورتی که شرکت‌های دولتی و خارجی توانایی لازم برای جذب اهداف تعیین شده برای کریدور شمال جنوب را نداشته باشند، شرکت راه‌آهن می‌بایست زمینه ورود شرکت‌های خارجی حمل ریلی را در ایران مهیا کند. همچنین بسته‌های تشویقی برای ورود شرکت‌های خارجی باید فراهم شود.
- باید ترتیباتی اخذ شود تا قیمت‌های راه‌آهن در مسیر کریدور شمال – جنوب بایستی به شکل رقابتی با مسیرهای دریایی فعلی دریای سیاه تا خلیج فارس و دریای سیاه تا بنادر هند تنظیم شود؛ بنابراین عوارض و هزینه‌هایی که سازمان راه‌آهن و شرکت زیرساخت ریلی از شرکت‌های داخلی اخذ می‌کند می‌بایست در هماهنگی با نرخ مذکور باشد.
- سرعت سیر کالاهای ترانزیتی در کریدور شمال – جنوب بایستی به میزانی بهبود یابد که به میانگین سرعت سیر جهانی برسد.
شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور
- تا انتهای سال 1403 می بایست تعداد و ظرفیت پایانه‌های بندری/ مرزی متصل به ریل در مسیر کریدور شمال جنوب را افزایش یابد..
سازمان بنادر
- سازمان بنادر باید یک برنامه مدون برای نحوه جذب بار از کریدور شمال – جنوب برای ظرفیت خالی خود تهیه کند.
- این سازمان موظف است با شناسایی موارد مورد نیاز بین مناطق هدف شمالی (روسیه و کشورهای CIS) و مناطق هدف جنوبی (هند، حاشیه خلیج فارس، شرق آفریقا و شرق آسیا) نرخ و خدمات متناظر با این نیازها به مشتریان داخلی و خارجی ارائه کند.
- قیمت‌های فعالیت‌های بندری در دریای مازندران بایستی با توجه با هزینه حمل بین دریای سیاه – هند هزینه را پوشش دهد که قابلیت رقابت کل مسیر در کریدور شمال – جنوب با مسیر دریای سیاه به هند حفظ شود.
- با توجه به علاقه روسیه به سرمایه‌گذاری در زمینه حمل غلات و روغن گیاهی در این مسیر، این سازمان بایستی برنامه خود را برای جذب بار غلات و روغن گیاهی را در چند دوره زمانی با افزایش پلکانی ارائه دهد و بنادر پیشنهادی خود را برای این توسعه و سرمایه‌گذاری تعیین کند.
- این سازمان باید برنامه حمل کالاهای متناظر با صادرات جنوب جهانی در مسیر بالعکس از کشورهایی نظیر هند، غرب آسیا، شرق آسیا و شرق آفریقا به کشورهای CIS را تدوین کرده و زیرساخت‌های مورد نیاز خود را اعلام نماید.
شرکت کشتیرانی دریای خزر
- شرکت کشتیرانی دریای خزر بنادر بایستی خطوط کشتیرانی منظم کانتینری و فله‌بر خود را در مسیر ایران-روسیه فعال کند و برای افزایش شمار کشتی در این مسیر نیز با طرف روسی (روس مورپورت) رایزنی کند.
سازمان راهداری و حمل جاده‌ای
- سازمان راهداری باید یک برنامه مدون برای نحوه جذب بار از کریدور شمال-جنوب برای ظرفیت خالی خود تهیه کند.
– شورای عالی امنیت ملی
- این شورا باید در ستاد مبارزه با قاچاق مجوز حمل غلات و صادرات آن را به رسمیت بشناسد تا مشکلی از بابت ترانزیت و حمل این محصولات ایجاد نشود.
– وزارت کشور
- باید ترتیبی اتخاذ شود که یک به طور مثال مجوزی با کد یکتا به خودروهای حامل غلات داده شود تا فراجا (نیروی انتظامی) مانعی برای عبور آن‌ها ایجاد نکند.
– وزارت جهاد کشاورزی
معاونت توسعه بازرگانی و قائم مقام وزیر در امور تجارت و تنظیم بازار
- این معاونت و قائم مقام بایستی موانع پیش روی توسعه تجارت بر مبنای هاب غذا را برای بخش دولتی و خصوصی شناسایی و نسبت به رفع آن اقدام کنند.
- این دو ارکان وزارت جهاد کشاورزی می‌بایست طرح‌های توسعه‌ای متناسب با تبدیل شدن ایران به هاب غذایی در منطقه و فرامنطقه آماده کنند.
- وزارت جهاد بایستی مجوزهای واردات، تولید و فرآوری و صادرات را در هماهنگی با سایر دستگاه‌ها صادر کند.
- وزارت جهاد بایستی با هماهنگی با سازمان‌های محیط‌زیست، استاندارد و حفظ نباتات از دخالت‌هایی که منجر به خوابیدن بار در گمرکات و گلوگاه‌های حمل‌ونقل و بازرسی کشور می‌شود جلوگیری کند.
- شورای آرد و نان در وزارت جهاد است و دبیرخانه آن در وزارت جهاد است. وزارت کشور و استانداران هم در این ستاد عضو هستند. استاندارد رئیس شورا است و نقش وزارت کشور هم باید دیده شود تا در این میان مشکلات بازرسی‌های متعدد و توقف بار توسط نیروی انتظامی رخ ندهد.
شرکت بازرگانی دولتی ایران
- این شرکت باید یک برنامه توسعه‌ای برای واردات و سپس صادرات مجدد گندم و فرآورده‌های آن (آرد، پاستا، بیسکوئیت و شیرینیجات) ارائه بدهد. باید توجه داشت که شرکت بازرگانی دولتی ایران در کنار بخش خصوصی به کار تجارت غلات و فرآوری آن خواهد پرداخت و نباید در این موضوع انحصار ایجاد کند.
شرکت پشتیبانی امور دام
- این شرکت باید یک برنامه توسعه‌ای برای واردات خوراک دام و سپس صادرات مجدد آن به صورت خام یا فرآوری شده (کنسانتره و پلت دامی) ارائه بدهد.
- در راستای این برنامه باید شرکت‌های خوراک دامی دارای ظرفیت خالی شناسایی شده و اولویت‌بندی شوند.
- شرکت‌های اولویت‌بندی شده بایستی توسط سازمان توسعه تجارت و نماینده وزارت امور خارجه؛ با بازارهای تولید در روسیه و بازارهای مصرف مشخص شده در برنامه
– وزارت امور خارجه
- وزارت امور خارجه موظف است طبق بند ۷ ماده ۲ قانون وظایف وزارت امور خارجه ضمن همکاری با سایر دستگاه‌های اجرایی یک طرح به منظور گسترش مناسبات اقتصادی تهیه کند که در راستای تبدیل شدن ایران به هاب غلات و کود باشد. در این راستا می‌توان یک نماینده دیپلماتیک – تجاری از وزارت خارجه به روسیه فرستاده شود. تا مصوبات خارجی کارگروه هاب غلات و کود اعم از ترانزیتی، تجاری، گمرکی و رایزنی را تا حصول نتیجه پیگیری کند.
- وزارت امور خارجه بایستی بر اساس طرح و خروجی مصوبات کارگروه، به نمایندگی‌های دیپلماتیک خود در بازارهای مصرف وظیفه بازاریابی محصولات کشاورزی اعم از غلات، کود و فرآورده‌های آن را محول کند.
- اعزام رایزن بازرگانی با هدف رونق کریدور شمال – جنوب در کشورهای هدف جنوب جهانی و شمال جهانی که در حوزه مصرف کنندگان و تولید کنندگان اصلی شمال و جنوب جهانی محسوب می‌شوند.
- تسهیل شرایط و اولویت دادن به حضور رایزنان بازرگانی از طرف سازمان توسعه تجارت در کشورهای هدف کریدور شمال جنوب
– وزارت اقتصاد (گمرک)
- رساندن معطلی در بخش گمرکی به میزان متوسط زمان جهانی
- حذف بخش‌های بازرسی‌های زائد زمان بر برای بارهای ترانزیتی
- حذف روند زائد اداری برای صادرات صنایع تبدیلی آرد، مطابق مصوبه فعال‌سازی ظرفیت تولیدی کارخانجات آردسازی جهت نقش آفرینی در هاب غذا
- در خصوص تضامین گمرکی هم این وزارتخانه باید انعطاف بیشتری به خرج بدهد چون هنگامی که به اندازه پول بار، سرمایه در جایی بخوابد، عملاً آن کار را غیر اقتصادی می‌کند.
- وزارت اقتصاد بایستی برای تأمین نقدینگی بخش خصوصی نیز بانک‌ها را موظف به پرداخت تسهیلات کند.
– بانک مرکزی
- حذف روند زائد اداری و اجرای روند رفع تعهد ارزی برای صادرات صنایع تبدیلی آرد، مطابق مصوبه فعال‌سازی ظرفیت تولیدی کارخانه‌های آردسازی جهت نقش آفرینی در هاب غذا
- همکاری با شرکت‌های دولتی و خصوصی ذیل پروژه‌های طرح‌های تحریم ناپذیر به منظور تخصیص ارز و رفع تعهد ارزی
- (بانک مرکزی وظیفه تخصیص ارز را دارد. باید برای این فعالیت‌های تهاتری که ارز نیاز ندارد باید یک مقداری سرمایه جمع‌آوری شود. تخصیص ارز مورد نیاز اولیه برای ساخت زیرساخت‌ها یا ایجاد قدرت خرید بالاتر به صورت عمده باید در اولویت قرار گیرد. با توجه به این که ابتدا یک محصول وارد و سپس صادر می‌شود ، یک خواب سرمایه و سرمایه در گردش نیاز است. در این شرایط بانک مرکزی می‌بایست سرمایه در گردش را برای فعالیت این حوزه تأمین کرده و به فعالان به صورت اوراق مرابحه ارزی و غیره کمک نماید.
– وزارت صنعت، معدن و تجارت
- حذف روند زائد اداری برای صادرات صنایع تبدیلی آرد، مطابق مصوبه فعال‌سازی ظرفیت تولیدی کارخانجات آردسازی جهت نقش آفرینی در هاب غذا
سازمان توسعه تجارت
- به طور کلی وظیفه تبلیغ و ایجاد حلقه‌های ارتباطی شرکت‌های ایرانی (دولتی و غیر دولتی) در خصوص کریدور شمال – جنوب و طرح تبدیل شدن ایران به هاب غلات و کود بر عهده این سازمان است. این سازمان باید متصل کننده شرکت‌های ترانزیتی داخلی با شرکت‌های ترانزیتی روسی و کشورهای هدف؛ شرکت‌های تامین کننده غلات با شرکت‌های فرآوری کننده داخلی (نظیر انجمن‌های آرد، ماکارونی سازی و شیرینی و یسکوئیت سازی) باشد. همچنین برای تسهیل بازاریابی محصولات ایرانی نیز بایستی در شکل گیری حلقه‌ای اتصال بین ایرانیان و خارجی‌های تلاش کند.
- این سازمان می‌تواند بخشی از وظایف تبلیغی خود را در هماهنگی با نماینده وزارت امور خارجه به فراخور نوع آن و با مشورت این فرد به وی محول کند تا اثر آن بهتر و دقیق تر باشد.
- تعیین هدف تجاری (دلاری – تناژی) برای هر کدام از رایزنان و تناسبی کردن بودجه مربوطه به میزان تحقق هدف تجاری
- در خصوص ماکارونی و شیرینی سازی ، مقررات ورود موقت و اصلاح آن را باید در دستور کار قرارداد. دفتر مقررات صادرات و واردات زیر مجموعه توسعه تجارت قرار می‌گیرد.
- این سازمان می‌بایست از طریق رویدادها و رایزنان و ایجاد مرکز های تجاری این موضوع را مطالبه کند و طرفهای درگیر در کشورهای مختلف را با یکدیگر آشنا کند.
- این سازمان می‌بایست برنامه ای جهت دعوت هدفمند از تامین کنندگان غلات در روسیه داشته باشد تا آن‌ها را با شرکت‌های ترانزیتی داخلی (به خصوص ریلی و چندوجهی)، اتحادیه‌های فرآوری کنندگان غلات به آرد، ماکارونی و شیرینیجات و همچنین مصرف کنندگان معرفی نماید.
- این سازمان می‌بایست واردکنندگان دولتی و بخش خصوصی در کشورهای اطراف را از طریق یک برنامه هدفمند به ایران دعوت کند تا با مسیرهای جدید کریدور شمال جنوب آشنا شده و به شرکت‌های فرآوری و ترانزیتی مربوطه متصل شوند.
اتاق بازرگانی
- اتاق بازرگانی بایستی با توجه به دریافت هزینه برای صدور و مجوز کارت بازرگانی بایستی برای بسط و توسعه همکاری‌ها در حوزه تبدیل شدن ایران به هاب غلات و کود یک بودجه قرار دهد و وزارت صمت بر تخصیص این بودجه نظارت داشته باشد.
