نیاز راهبردی روسیه به کریدور شمال – جنوب

مقدمه

دریای سیاه به عنوان یکی از اصلی‌ترین مسیر صادرات غلات و روغن گیاهی در جهان، از ابتدای جنگ روسیه و اوکراین با تنش‌های گوناگون روبه‌رو بوده است. این مسیر تجاری که ارتباط مستقیمی با امنیت غذایی جهانی دارد، پس از شروع جنگ این دو کشور دچار انسداد شد و کمی بعد با قرارداد غلات دریای سیاه توانست به مدت یک سال روی آرامش را ببیند.

با این حال  پس از بدعهدی سازمان ملل و غرب در برداشتن تحریم‌های مورد توافق و خروج روسیه از قرارداد غلات دریای سیاه، این مسیر در چند ماه گذشته دستخوش تنش‌های روز افزونی شده است که جذابیت استراتژیک آن را برای روسیه کاهش می‌دهد و ایجاد یک مسیر جایگزین با امنیت بالا را برای این کشور جدی می‌کند. اصابت اخیر یک مین دریایی به کشتی حمل غلات که راهی بارگیری غلات از اوکراین شده بود، گواهی بر افزایش تنش‌های این هاب غذایی در جهان است.

اصابت مین دریایی به کشتی به مقصد اوکراین؛ تنگ شدن حلقه محاصره دریایی برای اوکراین

اوکراین پس از اتمام قرارداد غلات دریای سیاه یک مسیر جدید و امن برای حمل غلات از بنادر رودخانه‌ای خود معرفی کرد. مسیر کریدور جدید غلات از نزدیکی آب‌های بلغارستان و رومانی می‌گذرد و به بنادر رودخانه‌ای اوکراین در رود دانوب می‌رسد. با این حال پس از اتمام قراداد غلات دریای سیاه، تنش در این منطقه در حال افزایش است. این تنش‌ها شامل بیش از 20 حمله به پایانه‌های صادراتی غلات اوکراین، حمله به پل کریمه و کشتی نفتکش حامل نفت روسیه و آتش گشودن روسیه بر کشتی‌های غله‌بر می‌شود. در تازه ترین حادثه، در روز ششم دی ماه 1402 یک کشتی غله‌بر یونانی با پرچم پاناما در آب‌های اوکراین به یک مین دریایی برخورد کرد. این کشتی برای بارگیری غلات به سمت بندر ایزمائیل اوکراین حرکت می‌کرد. آسیب دیدن کشتی‌های باری در این مسیر، کریدور جدید را همچنان نا امن جلوه می‌دهد چرا که مناطق آبی مذکور توسط روسیه شدیدا مین‌گذاری دریایی شده است و در هوای طوفانی این مین‌ها به صورت سرگردان و خطرناک درمی‌آیند.[1]

آرامش در دریای سیاه تا زمانی برای اوکراین اهمیت دارد که بتواند از این مسیر برای ارسال محصولات عمده صادراتی خود استفاده کند. پس از اتمام قرارداد غلات دریای سیاه و محاصره مجدد دریایی اوکراین، مسیر صادرات غلات برای این کشور روزبه‌روز در حال از دست دادن صرفه اقتصادی خود است. در حال حاضر اوکراین با افزایش هزینه‌های حمل و ارزان فروشی، مجبور است غلات را به کشتی‌های رودخانه‌ای واقع در رود دانوب منتقل کرده و سپس صادر کند؛ یا پس از انتقال زمینی، ریلی یا رودخانه‌ای به رومانی از طریق بنادر دریایی این کشور صادرات خود را انجام می‌دهد.

در کنار این موضوع، حملات گاه و بیگاه پهپادی – موشکی روسیه به پایانه‌های صادراتی غلات اوکراین، منبع درآمد اصلی این کشور را بیش از پیش آزار می‌دهد. این حوادث و حادثه اخیر اصابت مین دریایی به کشتی غله‌بر منجر به افزایش هزینه بیمه کشتی‌رانی و کاهش تمایل به واردات از اوکراین شده است. [2] اوکراین خود در حال حاضر پایین‌ترین قیمت غلات را در جهان دارد، به طوری که کشاورزی در برخی نقاط در حال از دست دادن مزیت‌ اقتصادی خود است. این موضوع باعث شده تا به نظر برخی از کارشناسان امکان تخفیف دادن بیشتر به منظور پوشش هزینه‌های افزایش قیمت بیمه میسر نباشد.

با در نظر گرفتن جنگ غزه و جلب شدن حمایت‌های تسلیحاتی – مالی آمریکا به سمت رژیم صهیونیستی، اوکراین بیش از پیش برای ایجاد یک مسیر صادراتی امن تمایل دارد تا بتواند بخش مؤثری از هزینه‌های جنگ را در سایه کاهش کمک‌های غربی تأمین کند. در صورتی که فشار روسیه بر اوکراین در خصوص صادرات دریایی این کشور بیشتر از حد تحملش باشد، احتمال دارد که اوکراین مقابله به مثل کرده و دریای سیاه را برای روسیه به طور کامل ناامن کند.

کاهش قدرت دریایی روسیه در دریای سیاه و تهاجمی‌تر شدن اوکراین

از زمان شروع جنگ در 2022 اوکراین توانسته است چند ناو جنگی روسیه را به طور کامل غرق کند و به دو زیردریایی این کشور صدمه بزند. اوکراین مشخصا در ماه‌های گذشته با موشک‌های کروز ضد کشتی‌ مسلح شده است تا بتواند قدرت تهاجمی نیروی دریایی روسیه را در این منطقه کاهش دهد. علاوه بر این، تجهیز اوکراین با شهپادهای انتحاری[3]، دست این کشور را برای ضربه‌ در دریا بیش از پیش باز کرده است. به گزارش نیوزویک، این شهپادها که اوکراین روی آن‌ها حساب باز کرده است چند مشخصه دارند: 1. ارزان بودن 2. پنهان ماندن از دید رادارها 3. تکنولوژی پایین.

در واقع چند قایق کوچک که از دید رادارها پنهان می‌مانند با کنترل از راه دور به ناوهای جنگی بزرگ روسی نزدیک می‌شوند و با تسلیحات ضد زره خود این کشتی‌های گران‌قیمت روسی را غرق خواهند کرد، کشتی‌هایی تا امروز ضامن حفظ برتری دریایی روسیه در دریای سیاه بوده‌اند. از طرف دیگر کشورهای غربی اوکراین را به کشتی‌های مین روب تجهیز کرده‌اند تا بتواند از مسیر کشتیرانی خود در برابر روسیه دفاع کند و با خودروهای آبی – خاکی نیز به آن‌ها توان نفوذ به سواحل تحت تصرف روسی و انجام عملیات‌های ایزایی را می‌دهند.

دریای سیاه؛ پاشنه آشیل روسیه

مسیر صادراتی دریای سیاه در آینده تبدیل به پاشنه آشیل روسیه خواهد شد. این دریا به جز روسیه، توسط سه عضو ناتو یعنی ترکیه، بلغارستان و رومانی و دو کشور همکار ناتو در برنامه صلح یعنی گرجستان و اوکراین[4] محاصره شده است. مضاف بر آن، در امتداد مسیر صادراتی/وارداتی دریای سیاه، دریای مدیترانه قرار دارد که کلیه کرانه شمالی آن را کشورهای عضو ناتو تشکیل می‌دهند.

این در حالی است که طبق آمار وب‌سایت portnews، خبرگزاری بنادر روسیه، منطقه بندری دریای سیاه به عنوان بزرگ‌ترین منطقه بندری مسئول 31 درصد از عملیات بندری (صادرات ، واردات و ترانزیت) در این کشور است. منطقه بندری دریای سیاه مسئول صادرات دریایی 35 درصد از نفت خام و فرآورده‌های نفتی، 15 درصد از کود شیمیایی و 95 درصد از غلات روسیه است. بنابراین این منطقه از لحاظ واردات محصولات، صادرات نفت و اثرگذاری این کشور بر امنیت غذایی جهانی مؤثر است چرا که روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده گندم جهان بوده و در صادرات روغن‌های آفتاب‌گردان و کلزا از جمله کشورهای برتر محسوب می‌شود.

نیاز استراتژیک روسیه به یک مسیر جایگزین برای دریای سیاه

روسیه برای صادرات محصولات استراتژیک خود نیاز به یک مسیر راهبردی جایگزین دریای سیاه دارد. هر چند واردات از این مسیر هم قابل توجه است ولی پایانه‌های بندری دیگر قابلیت واردات برای روسیه را دارند. با این حال صادرات محصولات خاصی مانند نفت و غلات به دلیل برخی محدودیت‌ها مانند لوله انتقال و متمرکز بودن محل کشت در حوزه دریای سیاه اهمیت ویژه‌ای دارد.

صادرات نفت روسیه از دریای سیاه از آن جهت برای روسیه مهم است که بخشی از درآمدهای این کشور را تأمین می‌کند. با این حال، صادرات گندم از دریای سیاه برای روسیه اهمیت استراتژیک بیشتری نسبت به نفت صادراتی از دریای سیاه دارد. چرا که اولاً روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده گندم در جهان است، ثانیاً کشورهای پر شماری نیاز اساسی به گندم صادراتی روسیه دارند.

روسیه از طریق صادرات نفت و گندم در برخی از نقاط جهان اعمال قدرت می‌کند. اگر چه ابزار اعمال قدرت نفتی پس از اعمال تحریم‌ها و سقف قیمتی تا حدی از دست روسیه گرفته شده است ولی ابزار غذایی این کشور در حوزه غلات و دانه‌های روغنی از طریق صادرات گندم خودش و فشار بر حوزه صادراتی اوکراین عمیقاً مؤثر است. این ابزار آن قدر کارآمد است که جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا پوتین را متهم به استفاده از غذا به عنوان سلاح کرده است.

با این حال روسیه زمانی می‌تواند این ابزار را استفاده کند که با وجود تلاطم‌های جنگی بتواند گندم خود را به کشورهای هدف برساند. این کشورها معمولا از نظر غذایی وابسته به واردات عمده غلات و روغن‌های گیاهی هستند و روسیه با رساندن این کالاهای اساسی آن‌ها را از نظر سیاسی نزدیک به خود نگاه می‌دارد، به طوری که بخش قابل توجهی از رأی‌های ممتنع در سازمان ملل به منظور محکومیت حمله نظامی روسیه به اوکراین از طرف کشورهای آفریقایی وابسته به غلات روسیه و اوکراین صادر شد.

کریدور شمال- جنوب مسیر استراتژیک جایگزین برای روسیه

در طول جنگ اوکراین، کشتی‌های حمل غلات روسی گاها با اتهام حمل گندم دزدیده شده از اوکراین توسط کشورهای عضو ناتو توقیف و محموله آن‌ها ضبط شده است. [5] یکی از رسانه‌های وابسته به اوکراین ادعا کرده ‌است که روسیه 6 میلیون تن از گندم‌های اوکراین که متعلق به مناطق تصرف شده بوده، دزدیده و مقصد آن‌ها عمدتاً غرب آسیا بوده است. [6]

حال، نزدیک‌ترین مسیری که به قطب تولید گندم روسیه یعنی حوزه بین دو دریای مازندران و دریای سیاه نزدیک است و کشورهای حوزه ناتو بر آن تسلط ندارند، کریدور شمال – جنوب است. این کریدور از دوشاخه زمینی – ریلی شرق و غرب دریای مازندران و مسیر آبی دریای مازندران تشکیل شده است. مسیر شرق دریای مازندران سه کشور قزاقستان، ترکمنستان و ایران را تا آب‌های گرم خلیج‌فارس پیش رو دارد. مسیر غربی با عبور از آذربایجان به ایران می‌رسد و مسیر آبی بدون واسط، از آب‌های دریای مازندران تا ایران و سپس آب‌های خلیج‌فارس و دریای عمان می‌رسد.

این مسیرها بدون اعضای ناتو و با حضور ایران به عنوان یک عضو از محور شرقی ضد ناتویی مسیری امن، نزدیک‌تر و قابل اتکا برای روسیه خواهد بود که به این کشور امکان استفاده از مسیرهای ریلی شمال به جنوب و شرق به غرب ایران را می‌دهد. ضمن آن که ایران توانایی میزبانی بالایی برای فرآوری محصولاتی نظیر غلات را به روسیه می‌دهد تا بتواند به ایران به شکل یک مرکز تجاری – فرآوری غلات نگاه کند. ظرفیت خالی ترانزیت ریلی شمال – جنوب ایران بالغ بر 10 میلیون تن سالانه و ظرفیت خالی فرآوری گندم به آرد بین 12 تا 18 میلیون تن است. کریدور شمال می‌تواند برای صادرات بخشی از کالاهای استراتژیک‌تر روسیه یعنی غلات مورد استفاده قرار گیرد تا متحدین وابسته به غلات این کشور از دایره کشورهای همسوی سیاسی با روسیه خارج نشوند.

جمع‌بندی اهمیت کریدور شمال-جنوب در زمان تنش و صلح برای روسیه

دریای سیاه شخصا یک مسیر تحت سیطره ناتو و غرب است. جنگ روسیه و اوکراین پس از مدت زمان کوتاه یا بلندی به اتمام خواهد رسید. پیش‌بینی می‌شود، پس از جنگ، روسیه و اروپای ناتوئیزه شده در دریای سیاه و دریای مدیترانه با یکدیگر در یک جنگ سرد باقی بمانند. به احتمال زیاد، رژیم تحریم‌هایی که از زمان شروع جنگ شروع شده بود پس از آن نیز با قدرت بیشتری ادامه یابد. تجربه ایران نشان می‌دهد این تحریم‌ها به مرور زمان دقیق تر شده و به صورت موشکافانه به دنبال ضربه زدن به اقتصاد صادرات محور روسیه خواهد بود.

از طرف دیگر اوکراین می‌تواند مسئله گندم‌های دزدیده شده را در دادگاه‌های بین‌المللی دنبال کند و در این مسیر از حمایت اروپا و بالاخص آمریکا بهره خواهد برد. از عواقب این تعقیب قضایی، توقیف کشتی‌ها، ضبط محموله گندم و در نهایت اختلال در روند جریان صادرات غلات و روغن گیاهی روسیه خواهد بود.

در صورتی که روسیه در نظر داشته باشد که مسیری امن برای صادرات محصولات استراتژیک خود مانند غلات و حتی کود شیمیایی داشته باشد، به دنبال مسیر استراتژیک جایگزین خواهد بود که خارج از دسترس ناتو باشد. با توجه به دور بودن سایر مسیرهای دریایی نظیر دریای بالتیک، قطبی و ولادیوستوک از مراکز تولید غلات روسیه، مسیر کریدور شمال-جنوب با گذر از یک کشور همگرا با روسیه یعنی ایران، مزیت بیشتری نسبت به سایر مسیرها خواهد داشت. این کریدور به عنوان یک جایگزین مطمئن در شرایط جنگی و پسا جنگ بوده و قابلیت بالایی در مقاومت در برابر تحریم‌ها دارد که روسیه عضو بریکس در شمال جهانی را به هند، دیگر عضو بریکس در آب‌های گرم در جنوب جهانی متصل خواهد کرد.

منابع ____________________________________________________________________________________________________

[1] گزارش فرانس 24 با موضوع «یک کشتی حمل و نقلی در مسیر خود به سمت اوکراین به یک مین دریایی اصابت کرد.»

https://www.france24.com/en/europe/20231228-cargo-ship-hits-naval-mine-in-black-sea-en-route-to-ukraine

[2] گزارش رویترز با عنوان« اوکراین: یک مین به یک کشتی فله‌بر در دریای سیاه اصابت کرد، دو نفر مجروح شدند»

https://www.reuters.com/world/europe/bulk-carrier-hits-mine-black-sea-two-people-injured-ukraine-says-2023-12-28/

[3] شناور هدایت پذیر از دور

 [4]Partnership for Peace

[5] گزارش گاردین تحت عنوان «ترکیه کشتی روسی حامل گندم دزدی اوکراینی را توقیف کرد»

https://www.theguardian.com/world/2022/jul/05/ukraine-russia-turkey-ship-grain-stolen

[6] گزارش وبسایت گنکره جهانی اوکراین با اشاره به گزارش امنیت غذایی از سوی معونت اداره اطلاعات ملی آمریکا

https://www.ukrainianworldcongress.org/russia-steals-6-million-tons-of-grain-from-ukraine/