بررسی ابعاد توافق‌های انجام شده برای آزادسازی پول‌های بلوکه‌شده ایران

مقدمه

در تاریخ ۱۹ مردادماه ۱۴۰۲ اعلام شد که ایران و آمریکا بر سر آزادسازی ۶میلیارد دلار از دارایی‌های بلوکه شده ایران در کره در ازای آزادشدن تعدادی از زندانیان آمریکایی در ایران به توافق رسیدند. در اخبار ابتدایی منتشرشده از این موضوع بیان شد که آزادسازی منابع ایران از طریق قطر اتفاق می‌افتد و ایران به واسطه این کشور می‌تواند به دارایی خود دسترسی پیدا کند. پیش از این اخباری درباره انتقال پول‌های بلوکه شدن ایران در عراق به عمان برای آزادسازی منتشر شده بود. این اتفاقات اگرچه ممکن است دست‌آوردهایی داشته باشد، اما توجه نکردن به ابعاد راهبردی آن از منظر تحریم، می‌تواند باعث بروز مشکلاتی در آینده کشور شود که در این یادداشت به ابعاد آن اشاره خواهیم کرد.

علت مسدود شدن دارایی‌های ایران

مسدود شدن دارایی‌های ایران در کشورهای دیگر، عمدتا به دلیل تحریم‌های بانکی و نفتی یکجانبه آمریکا پیش از برجام، دوره اجرای برجام یا فاصله زمانی اعلام خروج آمریکا از برجام تا اعمال قانونی تحریم‌ها بوده است. پیش از برجام آمریکا به برخی کشورها به صورت محدود اجازه واردات نفت از ایران را با مجوز از این کشور می‌داد، اما آن را مشروط به این می‌کرد که ایران در ازای آن از کشور خریدار نفت کالای مصرفی غیرتحریمی وارد کند. ایران نیز نمی‌توانست پول فروش نفت را جابه جا کند، یا به ارزی غیر از ارز کشور خریدار نفت برای خرید کالا از کشور دیگر تبدیل کند. چراکه بانک کشور خریدار نفت ایران تهدید شده بود که در صورت انجام این‌کار از نظام مالی آمریکا محروم می‌شود. در دوره اجرای برجام فروش نفت ایران آزاد بود، اما تحریم‌های ثانویه بانکی همچنان اعمال می‌شد. یعنی بانک‌ها و موسسات کشورهای خریدار نفت یا سایر محصولات ایران برای اینکه بخواهند پول را آزادانه در اختیار ایران قرار دهند دچار محدودیت بودند، چراکه هرگونه انتقال پول برای ایران یا افراد و نهادهای ایرانی مشروط به این بود که در سلسله تراکنش‌های بانکی هیچ اثری از افراد و نهادهای تحریمی نباشد. اما از آنجایی که تعداد زیادی از افراد و نهادهای ایرانی حتی در دوره برجام در لیست تحریم بودند و به آنها نیز اضافه می‌شد، بانک‌ها و موسسات مالی خارجی به همین بهانه و ترس محرومیت از نظام مالی آمریکا درصورت انجام این کار، از انجام تبادلات بانکی و نقل و انتقال پول سرباز می‌زدند و پول‌های ایران بلوکه می‌شد. پس از برجام فروش نفت ایران به طورکلی ممنوع شد و ایران پول فروش نفت خود را از طرق غیررسمی و غیربانکی مرسوم دریافت می‌کرد و پول‌ها بلوکه نمی‌شد، چنانکه دکتر زنگنه وزیر نفت سابق ایران نیز به این نکته اشاره کرده بود که هرچه نفت در دوران اعمال تحریم پس از برجام به فروش رفته بود از نظر مالی تسویه شده و پول‌های بلوکه شده مربوط به قبل از آن است[1].

در این دوران تنها زمانی دسترسی به پول‌ها دچار مشکل می‌شد که ایران از طریق رسمی و در چارچوب بانکی قصد تسویه مالی داشت، که نمونه آن فروش برق و گاز به عراق بود. تسویه درآمد حاصل از فروش برق و گاز ایران به عراق در بانک TBI عراق به دلیل ساختار تحریم ریسک‌محور بانکی آمریکا که به آن اشاره شد دچار مشکل‌ می‌شد.

مدل مطلوب آمریکایی‌ها در این موارد مدلی است که در آن مطالبات ایران در حسابی نگه‌داری می‌شد و در مقابل، ذیل ساختار تحریمی آمریکا و رعایت الزامات تحریمی این کشور از جمله شناسایی مشتری و ارائه اطلاعات در مورد محل مصرف پول، با مجوز آمریکا تنها کالاهای بشردوستانه به ایران صادر شود. ایران که به علت وابستگی عراق به ایران در تامین برق و رابطه واقعی شکل گرفته می‌توانست این رابطه تحریم‌ناپذیر را توسعه دهد و در ساختارهای موازی همانند نفت اقدام به وصول مطالبات کند، متاسفانه در سال ۱۳۹۹ با بانک TBI عراق برسر اجرای این مدل توافق رسید. بنابراین خرداد ۱۳۹۹، پس از سفر همتی رئیس کل وقت بانک مرکزی به عراق، توافقی بین ایران و عراق انجام شد که براساس آن ایران در ازای صادرات برق و گاز به این کشور و نگه‌داری درآمد حاصل از آن در بانک تی. بی. آی عراق، غذا و دارو را با واسطه از عراق وارد می‌کند[2]. با انجام این اقدام وصول مطالبات ایران به عراق نیز به چالش جدی تبدیل شد. با توجه به ساختار تحریم‌ها و الزامات قواعد تحریمی برای بانک TBI، وصول مطالبات ایران از عراق نیز دائما به تاخیر افتاد به نحوی که فروردین ۱۴۰۲، سفیر ایران در عراق اعلام کرد بیش از ۱۰ میلیارد دلار از مطالبات ایران ناشی از فروش برق و گاز به این کشور که نزدیک به صادرات ۲ سال برق و گاز به عراق است، همچنان وصول نشده باقی ماند[3].

توجه به ساختارهای تحریم‌ناپذیر در روابط بانکی

در مورد آزادسازی پول‌های ایران در کره، اخبار متعدد از نحوه آزادسازی این منابع، حکایت از این دارد که قرار است این پول در اروپا تبدیل به یورو شود و در حسابی در بانکی اروپایی قرار بگیرد[4]. سپس در اختیار بانک‌های قطری قرار می‌گیرد، که احتمالا معنای آن قرار گرفتن پول در حساب بانک‌های قطری در اروپا است. در نهایت نیز ۶ بانک ایرانی با باز کردن حساب در بانک‌های قطری می‌توانند درخواست پرداخت این پول را برای واردات کالا ‌دهند[5]. البته در مورد اینکه دقیقا چه کالاهایی می‌تواند در ازای این پول وارد شود اختلاف نظر وجود دارد، آمریکا معتقد است این پول صرفا برای کالای بشردوستانه است، اما ایران می‌گوید تصمیم‌گیر ایران است[6]. فرای این چالش، آنچه مهم است مسئله نیاز به مجوز آمریکا برای این تبادل پول در ازای کالا است. از آنجایی که این اقدامات همگی برخلاف ساختار تحریمی آمریکا است، احتمالا آمریکا این اقدامات را در چارچوب رسمی ذیل نظام تحریمی خود انجام داده است. چنانکه آمریکا در ۱۸ سپتامبر اعلام کرد کانالی برای تبادل بشردوستانه با ایران در قطر تاسیس شده که ذیل نظام تحریمی این کشور، با وساطت نظام مالی قطر و با انجام اقداماتی نظیر شناسایی دقیق مشتری انجام می‌گیرد. یعنی پول آزادانه در اختیار ایران نیست و ایران باید مراقبت کند که برای کالا مشخص و در محلی مشخص از طریق قطر پول را هزینه کند وگرنه بانک‌های واسط دچار مشکل می‌شوند. همچنین در همین ایام اعلام شد که برای مصرف این ۶ میلیارد دلار قرار است از سوئیفت استفاده شود[7]. چنانکه می‌دانیم سوئیفت علاوه بر اینکه به شناسایی دقیق محل مصرف پول‌ها توسط غرب کمک می‌کند، خود شامل سامانه غربالگر تحریم است. سامانه‌ای که یکی از لیست‌های تحریمی که به آن استناد می‌کند لیست تحریم آمریکا است و تلاش دارد تا از دور زدن تحریم‌ها جلوگیری کند. بنابراین اگرچه آزادسازی پول‌های بلوکه شده باعث کاهش فشار ارزی به کشور و تثبیت کالا در داخل می‌شود، اما مسئله مهم‌تر این است که این اقدام همچنان در چارچوب رسمی ذیل نظام تحریمی آمریکا قرار دارد یا نه؟

چراکه آنچه به صورت راهبردی برای ایران اهمیت دارد و می‌تواند فشار اقتصادی را به صورت پایدار از ناحیه تحریم‌ها کم کند، دسترسی به منابع خارج از نظام تحت نظر آمریکا و با استفاده از روش‌های موازی شامل استفاده از شبکه بانکی خارج از چارچوب مرسوم، عدم استفاده از سوئیفت، تهاتر با کالا، استفاده از صرافی‌های و….است. اقدامی که در بلندمدت تواند اثرگذاری تحریم آمریکا را کم کند. چنانکه در مورد نفت این اتفاق رخ داده است.

نگرانی از توافق اخیر زمانی بیشتر می‌شود که بدانیم پیش از این و بنا بر برخی اخبار این تجربه در مورد پول‌های بلوکه شده ایران در عراق نیز تکرار شده بود. ایران به توافقات اولیه برای دسترسی به پول‌های بلوکه شده خود در عراق با استفاده از روش تهاتر با مازوت سنگین و نفت رسیده بود. اتفاقی که می‌توانست منجر به فروش محصول با ارزشی همچون مازوت شود و درآمد آن به راحتی در نظام پرداخت‌های موازی در اختیار ایران قرار گیرد. اما ناگهان بیان شد که ایران به مدل دیگری و ذیل یک کانال تبادل پول راضی شده و بخشی از پول‌های بلوکه شده ایران در عراق با واسطه عمان در اختیار ایران قرار می‌گیرد. اقدامی که مقامات آمریکایی ضمن تایید، از آن استقبال کردند. چنانکه سخنگوی وزارت خارجه آمریکا مدعی شد:

« ما معتقدیم این یک گام مهم برای خروج این پول از عراق است زیرا ایران از این پول به عنوان یک اهرم علیه کشور همسایه خود استفاده می کند.»[8]

اتفاقی که احتمالا مجددا با دریافت مجوز با آمریکا همراه شده است که ذیل ساختار مرسوم بانکی و تحت قوانین تحریمی آمریکا است.

نیاز به مجوز آمریکا برای نقل و انتقال پول، ساختار تسویه مالی ایران را همچنان ذیل اعمال قدرت آمریکا نگه می‌دارد و اگرچه ممکن است در مواردی بتواند باعث دسترسی ارزی ایران شود، اما در بلندمدت همچنان ابزار اعمال قدرت را در اختیار آمریکا قرار می‌دهد. ضمن اینکه در مواردی نیز دسترسی‌های ارزی ایران را با مشکل روبه رو می‌کند، چنانکه بانک «وارن‌گلد» آلمان که واسط تسویه مالی محصولات حقوق بشری مجاز ایران در اروپا است، به بهانه پولشویی و ذیل قوانین تحریمی، رابطه خود با ایران را قطع کرده است[9].

بنابراین به نظر می‌رسد توجه به مسائل راهبردی در بی‌اثر کردن تحریم، بسیار مهم‌تر و موثرتر از اقدامات موردی، موقت و کوتاه‌مدت برای تسویه مالی و دسترسی به درآمدها است.

منابع________________________________________________________________________________

[1] زنگنه: پول‌ نفت‌هایی که در تحریم فروختیم را گرفتیم، ۱۱ بهمن ۱۳۹۹:

yun.ir/mekis7

[2] پاسخ عبدالناصر همتی به شایعه معامله نفت در برابر غذا با عراق، ۳ تیر ۱۳۹۹:

https://www.khabaronline.ir/news/1402345

[3] سفیر ایران در بغداد بدهی 10 میلیارد دلاری عراق را تایید کرد، ۳۱ فروردین ۱۴۰۲:

http://fna.ir/3bus84

[4] شیوه واریز منابع ارزی آزادشده از کره به حساب چند بانک ایرانی، ۲۰ مرداد ۱۴۰۲:

http://fna.ir/3e65os

[5]منابع ارزی توقیف شده ایران در کره جنوبی آزاد شد، ۲۱ مرداد ۱۴۰۲؛

http://fna.ir/3e6dl4

ایالات متحده با ایران به توافق می رسد تا آمریکایی ها را در ازای دریافت وجه آزاد کند، ۱۹ مرداد ۱۴۰۲؛

[6] آمریکایی‌ها می‌گویند ایران نمی‌تواند پول آزاد شده را هرطور که خواست هزینه کند. ۱۲ سپتامبر ۲۰۲۳:

https://www.politico.com/news/2023/09/12/iran-funds-prisoner-exchange-state-dept-00115312

https://www.npr.org/2023/09/18/1200196491/iran-is-gaining-access-to-about-6-billion-in-the-deal-to-release-5-americans

[7] سوئیفت برای انتقال 6 میلیارد دلار ایران باز شد. ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۳:

https://www.aa.com.tr/fa/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/%D8%B3%D9%88%D8%A6%DB%8C%D9%81%D8%AA-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%82%D8%A7%D9%84-6-%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AF-%D8%AF%D9%84%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7%D8%B2-%D8%B4%D8%AF/2991244

[8] واشنگتن: با عراق از نزدیک برای انتقال پول ایران در ارتباط هستیم، ۱۲ مرداد ۱۴۰۲:

https://www.yjc.ir/fa/news/8511185

[9] یک بانک آلمانی به‌دلیل «احتمال پولشویی» از ارتباط با  جمهوری اسلامی منع شد، ۱۳ مرداد ۱۴۰۲:

https://ir.voanews.com/a/banning-german-bank-warren-gold-transaction-with-iran/7211496.html