مقدمه
سال‌هاست که مباحث پیرامون تغییر در نظم‌جهانی مطرح شده است و وقایع متعددی به‌ویژه جنگ اوکراین در پررنگ شدن آن نقش به‌سزایی داشته است. اکنون که به عقیده بسیاری در دوران‌گذار از نظم گذشته به نظم جدید درحال شکل‌گیری قرار داریم، شناسایی چالش‌ها و استفاده از فرصت‌ها برای نقش‌آفرینی حداکثری بسیار ضروری است. در همین راستا مرکز تحلیل راهبردی و بین‌الملل که که با نگاه تخصصی از دریچه‌ی تحریم، بر مسائل راهبردی و بین‌الملل تمرکز دارد، نشستی با موضوع «رهیافت‌هایی برای دولت آینده در حوزه‌ی سیاست خارجی با تمرکز ویژه بر مسئله‌ی تحریم» به همراه رونمایی از کتابچه‌ی رهیافت‌هایی برای دولت چهاردهم در حوزه‌ی سیاست خارجی؛ با تمرکز بر مسئله‌ی تحریم برگزار کرد. این نشست با حضور دکتر ناصر هادیان، استاد روابط بین‌الملل و تحلیل‌گر مسائل استراتژیک، آقای مسعود براتی، کارشناس اقتصاد بین‌الملل و تحریم، و دکتر حسن احمدیان، استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه تهران در خانه اندیشه ورزان برگزار شد. در ابتدای نشست آقای امیرمحمد نوری‌بیات مدیر مرکز تحلیل راهبردی و بین‌الملل به معرفی کتابچه (می‌توانید کتابچه را از اینجا مشاهده نمایید) و طرح بحث پرداختند و سپس هر یک از مهمانان، نظرات خود را بیان کردند.
شرح نکات مطرح شده
در این نشست دکتر هادیان ضمن تشکر از میزبان جلسه بابت طرح بحث، به بیان اهمیت آینده پیش‌رو پرداختند و ضمن ابراز تأثر بابت سانحه شهادت رئیس‌جمهور فقید، انتخابات آتی را یک فرصت مناسب برای ایران برشمردند. ایشان با مقایسه شرایط کنونی، یعنی اقدامات اخیر اروپایی‌ها در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با سال 1376 و فشارهای غربی‌ها در آن سال، گفتند:
«ما باید به اقدامات آنان پاسخ بدهیم اما نه پاسخی که تشدیدکننده تنش‌ها باشد، چرا که درحال حاضر آمریکا و بایدن تا برگزاری انتخابات در این کشور علاقه‌ای به تنش با ایران ندارند. من احساس می‌کنم غربی‌ها مجددا می‌خواهند فضا علیه ایران را به‌سمت امنیتی‌سازی ببرند که این امر تنها با کمک پرونده هسته‌ای ایران میسر خواهد شد.»
دکتر هادیان همچنین اشاره داشتند که در صورت پیروزی آقای پزشکیان در انتخابات، فضای دوم خرداد سال 1376 دوباره تداعی خواهد شد که دارای مزایای بسیاری برای کشور است. به اعتقاد ایشان پیروزی آقای پزشکیان موجب افزایش چشم‌گیر مشروعیت برای نظام جمهوری‌اسلامی شده و اجماع بین‌المللی علیه ایران را خواهد شکست. ایشان با اشاره به اینکه شهید رئیسی در مدت ریاست‌جمهوری خود حتی به یک پایتخت اروپایی دعوت نشده بود، حضور آقای پزشکیان در رأس قوه مجریه را برای عادی‌سازی روابط و ارتباطات خوب با کشورهای جهان و رفع برخی گسل‌های قومی بسیار مفید دانستند.
استاد روابط بین‌الملل و تحلیل‌گر مسائل استراتژیک درخصوص مسئله تحریم گفتند:
«در بحث تحریم‌ها معتقدم با این وضعیت تحریمی بقا ممکن است اما توسعه خیر. همان‌طور که رابطه بهتر ما با آمریکا ممکن است اما عادی‌سازی روابط با آن خیر. بنابراین برای حل مشکل تحریم باید مشکل ما با آمریکا حل شود. با وجود این تحریم‌ها توسعه به هیچ‌وجه میسر نیست، اما درصورت مذاکرات مجدد برای احیای برجام، با نگاهی درست و درنظر گرفتن مسائل تحریمی می‌توان گره را باز کرد»
ایشان همچنین با تمجید از مرکز تحلیل راهبردی و بین‌الملل به‌عنوان یک مرکز متخصص در حوزه تحریم، تأکید کردند چنین مراکزی باید نقش موثری در مذاکرات داشته باشد و با نگاه تخصصی خود پیشنهاداتی را برای حل این مسئله ارائه دهند.
در ادامه آقای مسعود براتی صحبت‌های خود را با اشاره به حرکت مثبت جامعه اندیشکده‌ای برای مسئول دانستن خود درقبال مسائل مهم کشور و تقدیر از این روند آغاز کردند. سپس ایشان سخنان خود درمورد تحریم‌ها شروع و افزودند:
«در دوره‌های مختلف پاسخ‌های مختلفی به تحریم‌ها داده شده که بخشی از آن اقتضایی بوده است، مانند زمانی که پس‌از قانون CISADA تلاش‌ها برای دور زدن تحریم‌ها آغاز شد. اما به‌طور کلی پاسخ هدفمند به تحریم تنها دوبار صورت گرفت، اول در دولت آقای روحانی که مذاکرات برای لغو تحریم صورت گرفت، و دوم در بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی »
آقای براتی با بیان اینکه امروز مذاکره برای لغو تحریم یک تجربه شکست‌خورده محسوب می‌شود، موافقت خود را با آقای دکتر هادیان درخصوص اینکه مسئله کنونی کشور توسعه است و بقا دغدغه اصلی نیست اعلام کردند. همچنین ایشان افزودند که افرادی در دولت قبلی حتی بقا را نیز در مذاکرات جستجو می‌کردند که شهادت حاج قاسم و عدم تمایل بایدن، درهای مذاکرات را بست.
ایشان با انتقاد از نگاه غیرعلمی دکتر هادیان درخصوص تجویز تجربه‌های شکست خورده و عدم توجه به تجربیات تاریخی، بیان داشتند که برجام در ایده‌آل ترین شرایط خود نیز نتوانست توسعه را برای ایران حاصل کند و این موضوع با عدد و رقم قابل اثبات است. به اعتقاد ایشان ملموس‌ترین خروجی برجام فروش نفت بود که پول آن نیز به‌صورت کنترل شده و برای اقلام مصرفی،آن هم به‌صورت قطره‌چکانی دراختیار ایران قرار می‌گرفت. ایشان با یادآوری تجربه حضور شرکت توتال در ایران، برجام را برای ایجاد ظرفیت توسعه در ایران عقیم دانستند.
کارشناس حوزه تحریم در پاسخ به این سوال که در شرایط تحریمی کنونی، آیا امکان رسیدن به توافقی که به توسعه منجر شود وجود دارد بیان داشتند که این اتفاق ناممکن به‌نظر می‌رسد و افزودند که ازمنظر آمریکا ایران یک تهدید محسوب می‌شود و نباید رویکردی که به تقویت ایران منتهی شود را درپیش بگیرند.
ایشان با تأکید برای اینکه آمریکا ظرفیتی برای توافق با ایران نداشته و اراده‌ای هم برای توافق جدید با ایران ندارد، نسبت به تکرار تجربیات غلط و امکان درجا زدن کشور هشدار دادند.
همچنین آقای براتی در واکنش به سوال دکتر هادیان درخصوص ارائه راهکار عملی بیان کردند:
«اولین گام عدم تکرار اشتباهات گذشته و مشغول نکردن مردم با گزاره‌های غلظ است، دوم آنکه تحریم مانع اراده‌های کشورهای نزدیک به آمریکا برای کمک توسعه ایران است، نه تمام کشورها، سوم برای جذب سرمایه مشکل جدی وجود دارد اما بازیگران مهمی مانند چین و روسیه چنین ظرفیتی دارند و اگر بین نیازهای راهبردی آنان و ما پیوند حاصل شود این سرمایه‌گذاری ممکن خواهد بود.»
در ادامه آقای دکتر حسن احمدیان با بیان اینکه اولویت‌ها در سیاست‌خارجی بسیار مهم هستند، مسائل منطقه‌ای را بسیار حائز اهمیت برشمردند. ایشان با بیان اینکه اولویت سیاست خارجی دولت شهید رئیسی بهبود روابط با همسایگان در منطقه بود، و با توجه به شرایط اولویت درستی هم بود، درخصوص سطوح سیاست خارجی گفتند:
«سطوح سیاست‌خارجی در چند دایره تقسیم می‌شود، دایره اول که مهم‌ترین و مرکزثقل آن است کشورهای پیرامون است. ما اکنون در فضای جدیدی سیر می‌کنیم که در منطقه ما مشخص است. بحث موازنه‌سازی اکنون در منطقه اهمیت پیدا کرده است. نوع کنش کشورهای منطقه نیز تغییر کرده و فضای جدیدی برای کنش‌گری ایجاد شده که در رفتار کشوری مانند عربستان سعودی و امارات مشخص است. جمهوری اسلامی نیز مشغول موازنه‌سازی است. تصور یا واقعیت خروج آمریکا از منطقه موجب آغاز موازنه‌سازی کشورهای منطقه شده است و این امر امکان پویایی روابط با همسایگان را بیشتر می‌کند. کشورهای پیرامون مانند عراق، عمان و قطر در دور زدن تحریم هم به ما کمک کردند، اما فراتر از آن نهادینه شدن ارتباطات ما با همسایگان بسیار مهم است. مقصود از ارتباط واژه کانکت است نه لینک شدن. روابط ما با عربستان سعودی متاسفانه در حد لینک شدن است.»
به اعتقاد ایشان دایره دوم قدرت‌های متوسط هستند که از کشورهای پیرامون دورتر شروع شده و تا کشورهای بریکس ادامه پیدا می‌کند و دایره سوم هم قدرت‌های بزرگ هستند که همواره (فارغ از هر دولت) چالش اصلی سیاست خارجی ما بوده و خواهد بود.
دکتر احمدیان بیان داشتند از گذشته یک نگاه در حوزه سیاست خارجی حاکم بود که اعتقاد داشت می‌توان با قدرت‌های بزرگ به توافق رسیده و آن را به منطقه تسری داد، مانند دولت روحانی. اما در دولت شهید رئیسی منطقه اولویت پیدا کرده و این، راه تعامل با قدرت‌های دیگر بود که شاید یک واکنش به چالشی شدن تعامل با آمریکا نیز باشد. به اعتقاد ایشان این اتفاق نظر باید حاصل شود که روابط با کشورهای پیرامونی برای حل مسائل در سایر سطوح بسیار حائز اهمیت است. البته این روابط پیرامونی زمانی اهمیت پیدا می‌کنند که تبدیل به ابزاری برای ارتقا وضعیت اقتصادی و تحکیم روابط ما در منطقه گردند. ایشان با ذکر مثال روابط ایران و عربستان سعودی بیان داشتند:
«از سال ۲۰۱۵ و قبل از آن عربستان به منافع ما در سوریه و سایر نقاط آسیب زد و ما نیز اقداماتی برای مهار آنها انجام دادیم پس از تحولات یادشده و به ویژه پس از آرامکو عربستان حاضر بود برای تغییر نوع کنش ایران امتیازاتی به ایران بدهد که به نظر من متاسفانه این امر رخ نداد.»
استاد دانشگاه تهران مجدد با یادآوری طرح‌های بلند پروازانه عربستان برای توسعه جمعی و سرمایه‌گذاری یک و نیم تریلیون دلاری گفتند که امکان کسب امتیاز و سرمایه از عربستان در راستای توافق‌های عادی‌سازی اخیر وجود داشت اما این مهم اتفاق نیفتاد و عربستان پیروز اصلی این توافق بود که ایران را بدون هزینه مهار کرد. ایشان همچنین در خصوص وضعیت صلح ابراهیم بیان کردند که سعودی‌ها برای رسیدن به شروط خود در این توافق، در نتیجۀ طوفان الأقصی و همچنین بیم از واکنش یمن و انصارالله، پیوستن به این پیمان صلح را به تعویق می‌اندازد. به اعتقاد ایشان، در کشورهای پیرامونی باید از امنیتی‌سازی ایران و تصویر آن جلوگیری کرد که راه حل آن تقویت روابط است.
در بخش پایانی برنامه مجری و میزبان برنامه از آقای دکتر هادیان سوالی مبنی بر اینکه فارغ از آنکه چه کسی رئیس‌جمهوری آینده خواهد شد، اولویت سیاست خارجی ایران چه باید باشد را مطرح کردند که ایشان پاسخ دادند که اولاً درعرصه داخلی برگزاری انتخابات اتفاق مثبتی است و به برخی شکاف‌ها میان دولت و ملت پایان خواهد داد. ایشان از سیاست‌های منطقه‌ای شهید رئیسی تمجید و توصیه به ادامه آن کردند. این استاد دانشگاه با بیان اینکه در سطح جهانی آمریکا تا ۲۵ سال آینده توسط هیچ قدرتی به چالش کشیده نخواهد شد، چین را قدرت رو به ظهور نظم آینده و روسیه و اروپا را قدرت‌های در حال افول قلمداد کردند و بیان داشتند که تمام تلاش آمریکا جلوگیری از هژمونی چین در شرق آسیاست.
به اعتقاد دکتر هادیان، در این وضعیت نظم جهانی ایران باید به دنبال موازنه‌سازی باشد و نظام باید ارزیابی کند که جهان دو قطبی که تا سال‌های آینده شکل می‌گیرد، تا چه اندازه اجازه بازیگری مستقل به ما خواهد داد.
ایشان در پایان ضمن انتقاد از راهکارهای ارائه شده توسط آقای براتی مبنی بر سرمایه‌گذاری‌های انجام شده توسط کشورهایی چون چین و روسیه و مقایسه با میزان سرمایه‌گذاری کشورهایی چون امارات و عربستان، اظهار داشتند که میزان سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در ایران به اندازه‌ای نیست که کشور بتواند به توسعه خود بپردازد. همچنین از کاندیداهای ریاست جمهوری درخواست کردند تا طرح واقع‌بینانه‌ای را برای توسعه کشور ارائه دهند.
آقای براتی در جمع‌بندی صحبت‌های خود با تمجید سیاست منطقه‌ای دولت شهید رئیسی بیان داشتند که سیاست فعال با همسایه‌ها برخلاف دولت قبل به خوبی انجام شد و باید ادامه پیدا کند. ایشان متذکر شدند که باید توجه داشته باشیم که در روابط با همسایه‌ها باید میدان بازی توسط ایران طراحی شده باشد، و نباید وارد طراحی از پیش تعیین‌شده قدرت‌های بزرگ شویم. این کارشناس مسائل تحریم مثال‌هایی را در این خصوص ارائه کردند:
«به طور مثال به‌علت مسدود شدن پول‌های ایران در بانک TBI عراق، روابط ما با این کشور رنگ و بوی توسعه به خود نگرفته و همواره به دنبال آزادسازی این پول‌ها هستیم. یا همکاری با هند نباید در چهارچوب تعیین شده آمریکا باشد.»
به اعتقاد ایشان در نقطه زمانی مهمی قرار داریم که فرصت‌های آن از تهدیدهایش بیشتر است و اکنون در منطقه امکان طراحی مستقل و تحقق اهداف را داریم. آقای براتی با اشاره به مسئله مهم امنیت متذکر شدند که در ارتباط با کشورهای همسایه، امنیت بحث مهمی است که می‌توان برای چانه زنی استفاده کرد و این اهرم همچنان در موضوعات گوناگون قابلیت استفاده دارد.
به اعتقاد ایشان دولت آقای رئیسی جهت‌گیری صحیح اما توانمندی کمی داشت و نتوانست حداکثر آنچه را که باید حاصل کند. به طور مثال پروژه راه‌آهن گرمسار اینچه برون که به علت مسائل مالی تعطیل شد و اینکه دولت نتوانست چنین پروژه راهبردی را احیا کند نشانه ضعف است. ایشان همچنین بیان کردند:
«چین به طور بلند مدت نیازمند تامین انرژی خود از منطقه است و این ایران است که می‌تواند چنین امنیتی را تامین کند. پس از وقایع اخیر فلسطین ایران نشان داد می‌تواند تامین کننده ثبات منطقه باشد. چین به دنبال تنش با آمریکا نیست و با صبر در تلاش است تا این تنش را حدالامکان به تعویق بیندازد. ما در داخل برای جهت‌گیری صحیح به همکاری و هم‌افزایی داخلی نیاز داریم. ۴ سال آینده بسیار مهم است و ظرفیت‌های فراوانی پیش روی ماست اگر این فرصت‌ها استفاده نشود، به تهدید تبدیل می‌شود. چین منتظر ایران نمی‌ماند و اگر ایران این فرصت‌ها را استفاده نکند چین برای ایران جایگزین خواهد یافت. البته ما نباید تابع چین شویم و بر منافع مشترک با آنها پیش خواهیم رفت.»
دکتر احمدیان نیز در بخش پایانی صحبت های خود بیان داشتند فضای بین الملل بازی قدرت‌های بزرگ است. در دوره کنونی نظام بین الملل، وارد فضایی شدیم که نظم حاکم دچار چالش شده و به طور سنتی و تاریخی مناطقی در پی ورود به دورۀ گذار ناامن خواهند شد، مانند اوکراین، غزه و در آینده احتمالاً تایوان. به اعتقاد ایشان باید منطقی منسجم بر تعامل با محور پیرامون حاکم باشد و ما باید برای روابط با کشورهای پیرامون برنامه ملی و راهبردی داشته باشیم و هماهنگی‌های داخلی در این زمینه یک ضرورت است. این استاد دانشگاه تهران افزودند این فقدان و کمبود مهمی است زیرا اگر فضا ناامن بشود پیرامون برای ما بسیار حیاتی خواهد بود.
