مقدمه
با تصمیم مجلس شورای اسلامی مبنی بر تعلیق همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ابلاغ آن از سوی ریاست‌جمهور، ضرورت شکل‌گیری نهادهای موازی بیشتر می‌گردد. این نهاد موازی می‌بایستی از نفوذ غرب ایمن بوده و ضمن ایجاد فضای همکاری هسته‌ای با کشورهای دوست و همکار، مشارکت آن‌ها در توسعه صلح‌آمیز فناوری و پروژه‌های هسته‌ای ایران را تسهیل کند. ازاین‌رو سازمانی نظیر سازمان همکاری‌های شانگهای، می‌تواند میزبان یک پیمان برابر با NPT باشد.
NPT؛ نه‌تنها ناکارآمد بلکه ناایمن
با تجاوز آشکار رژیم صهیونیستی و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران و عدم محکومیت این اقدامات از سوی نهادهای بین‌المللی از جمله آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، پوشالی بودن پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای آشکار شد. پیمانی که بخشی از هدف آن تضمین دسترسی کشورهای عضو به فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای است. بااین‌حال نه‌تنها این پیمان نتوانسته است در دستیابی ایران به فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای تسهیل‌گر باشد، بلکه در برابر خرابکاری و تجاوز علیه آن خلأ واکنش داشته است.
از سویی بند سوم پیمان «NPT» کشورهای عضو را ملزم به توافق‌نامه پادمانی با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی «IAEA» می‌کند. باتوجه‌به آن که بر اساس شواهد متعدد اظهارات مقامات[1] و اندیشکده‌های[2] آمریکایی مبنی بر این که بازرسان آژانس به‌عنوان بخشی از چشمان اطلاعاتی آمریکا و رژیم صهیونیستی برای جاسوسی از فعالیت هسته‌ای ایران بوده‌اند، تداوم همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی منطقی تلقی نمی‌گردد. ازاین‌رو تعهد به بند سوم «NPT» نیز به ضرر منافع ملی به نظر می‌رسد.
بدین ترتیب «NPT» به دلیل عدم حمایت از امنیت فعالیت صلح‌آمیز هسته‌ای ایران، عدم محکومیت تجاوز آشکار دو کشور هسته‌ای به تأسیسات هسته‌ای ایران و الزام ایران به همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که به ابزاری برای جاسوسی سرویس‌های امنیتی خارجی تبدیل شده است، دیگر کارآمدی لازم را ندارد. بلکه تبدیل به تهدید علیه فعالیت هسته‌ای ایران شده است.
شانگهای با بنیه‌ای امنیتی و ساختاری موفق
سازمان همکاری‌های شانگهای که از سال 2001 تاسیس شد از همان ابتدا با اهداف امنیتی دنبال شد. هرچند در ابتدا به مقابله با سه شر تروریسم، افراط‌گرایی و جدایی‌طلبی توجه داشت اما به مرور زمان به ابعاد دیگری نیز پرداخت. از جمله می‌توان به تقویت اعتماد متقابل بین اعضا اشاره کرد. به شکلی که در ماده 1 منشور این سازمان به موضوع تقویت اعتماد متقابل بین اعضای این سازمان اشاره شده است.[3]
از سویی دیگر سازمان همکاری‌های شانگهای از بدو تأسیس به دنبال همکاری در حوزه اقتصادی بوده است. به‌خصوص این امر با رویکرد اقتصادی چین به این سازمان پررنگ‌تر نیز می‌گردد. از همین رو است که سازمان شانگهای در سال 2005 شورای مشترک بانک‌های توسعه‌ای کشورهای عضو و در سال 2013 باشگاه انرژی را در این سال‌ها تاسیس کرده که به ایجاد پروژه‌های حمل‌ونقل و انرژی بین اعضا منجر شده است.
از سویی دیگر سازمان شانگهای محل مشارکت فعال دو کشور روسیه و چین است. کشورهایی که در سال‌های اخیر در خلال مذاکرات هسته‌ای ایران بازیگری قابل‌توجهی ایفا کردند. روسیه به‌عنوان فعال قابل‌توجه در پروژه‌های هسته‌ای ایران و پشتیبان دانش و مشارکت‌کننده اصلی ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای ایران است و چندی پیش ایران و روسیه قرارداد ساخت 8 رآکتور جدید را امضا نمودند.[4] از سویی دیگر چین نیز در طی دهه‌های اخیر به فعال قابل توجه صنعت هسته‌ای تبدیل شده و دانش و سرمایه قابل‌توجهی در زمینه هسته‌ای دارد. ازاین‌رو شانگهای باتوجه‌به حضور دو کشور همکار و نزدیک یعنی روسیه و چین، سوابق موفق در شکل‌دهی به ساختارهای نوین و در امان بودن از دسترسی مستقیم و آشکار غرب، بستر مناسبی برای جایگزینی با پیمان «NPT» و سازوکارهای وابسته به آن است.
روند تشکیل یک ساختار جدید در شانگهای
همچون بسیاری از سازمان‌های توسعه‌یافته و موفق، سازمان همکاری شانگهای دارای ساختار حقوقی برای ایجاد شاخه‌ها و نهادهای جدید است. بر اساس بند 2 ماده 10 منشور این سازمان شورای سران کشورها می‌تواند تصمیم به تاسیس نهادهای جدید در چارچوب اهداف این سازمان بگیرد.[5] همچنین براساس ماده 13 این منشور دبیرخانه سازمان مسئول هماهنگی پیشنهادات برای ایجاد نهادهای فرعی است. در بند 4 همین ماده، ایجاد نهادهای جدید بایستی از طریق اصلاح منشور یا تصویب پروتکل الحاقی صورت گیرد.
فرایندهای تجربی تشکیل یک ساختار جدید در شانگهای
بااین‌حال علاوه بر فرایندی که در بالا ذکر شد، تجارب تشکیل نهادها و شاخه‌های جدید در این سازمان، روندهای عرفی دیگری را نیز نشان می‌دهد. این روندها افزون بر فرایندی است که در منشور و اساسنامه سازمان گفته شده نیست؛ بلکه در راستای همان فرایند است و به گونه‌ای مقدماتی است.
نخستین روند تشکیل یک ساختار جدید، ارائه پیشنهاد اولیه در یکی از اجلاس‌های سازمان همچون جلسات «شورای هماهنگی ملی» از طریق عضو پیشنهاددهنده است. در این جلسات اعضا می‌توانند پیشنهادات خود را به شکل مکتوب و شفاهی ارائه دهند. در مرحله دوم پیشنهاد مذکور در یک گروه کاری موقت به شکلی فنی بررسی می‌گردد. در این مرحله رای‌گیری بر سر متنی پیشنهادی صورت می‌گیرد. این سازوکار از معدود سازوکارهای شانگهای است که نیازمند موافقت تمامی اعضا نیست و می‌تواند با همراهی رای اکثر تیم فنی تصویب گردد.
در اقدام سوم پیشنهاد چکش کاری شده در کار گروه فنی، در دبیرخانه دائمی سازمان بررسی و مدون می‌گردد. این دبیرخانه پیشنهاده را برای بررسی در نشست‌های سطح بالای سازمان آماده و برنامه‌ریزی و در دستور کار قرار گرفتن آن را مدیریت می‌نماید. مرحله چهارم بررسی و تصویب طرح در سطحی بالاتر همچون اجلاس وزرای امور خارجه سازمان یا دیگر گروه‌های کاری مرتبط است. به‌علاوه ممکن است به دلیل بحث بر سر مسائل بودجه‌ای، طرح پیشنهادی در جلسه شورای سران دولت‌ها نیز مطرح گردد و سپس به شورای سران کشورها ارجاع داده شود. سپس پیشنهاد تشکیل نهاد در اجلاس سران کشورهای عضو به رأی گذاشته می‌شود. این موضوع قابل‌توجه است که در جلسات وزرای امور خارجه، سران دولت‌ها و سران کشورها، رأی‌گیری به شکل اجماع است و تمامی اعضا باید با موضوع موردنظر موافقت نمایند.
فواید و فرصت‌های ایجاد شاخه همکاری هسته‌ای در شانگهای
بدون شک ارائه امتیاز مهمی همچون همکاری با برنامه هسته‌ای ایران به سازمان شانگهای، نیازمند بهره‌گیری از فواید و فرصت‌های موجود در این سازمان است. عضویت کشورهایی همچون روسیه، چین، هند، پاکستان و قزاقستان نشان‌دهنده ظرفیت بالای این سازمان در حوزه هسته‌ای است. بدین ترتیب در حوزه‌های فناوری و دانش، تجهیزات، تجربیات، حقوقی و سیاسی، امنیتی و تجاری‌سازی و سرمایه‌گذاری، شانگهای می‌تواند فضای جدیدی را برای برنامه هسته‌ای ایران باز کند.
ایجاد تصویری مثبت از برنامه هسته‌ای ایران
تشکیل یک گروه کاری در حوزه هسته‌ای ذیل سازمان شانگهای و شروع همکاری ایران با اعضای آن می‌تواند به معنی به رسمیت شناخته‌شدن برنامه هسته‌ای ایران باشد. موضوعی که به‌شدت از سوی غرب مورد تهاجم قرار می‌گیرد. از سویی ایجاد فضای همکاری از سوی ایران تبدیل به ایجاد تصویری مثبت در بین اعضای سازمان شانگهای از برنامه هسته‌ای ایران خواهد شد. بدین ترتیب تصویرسازی نامطلوب غرب از برنامه هسته‌ای ایران را خنثی خواهد کرد. در نتیجه این موضوع منجر به خروج برنامه هسته‌ای کشورمان از انزوا خواهد شد.
تبادل تجربیات در حوزه ایمنی هسته‌ای
بدون شک انجام فعالیت‌های هسته‌ای با نگرانی از اشاعه تشعشعات هسته‌ای و هرگونه نشت مواد هسته‌ای همراه است. وجود 4 کشور هسته‌ای حاضر و یک کشور هسته‌ای سابق یعنی قزاقستان، فرصت بالایی برای تبادل تجربیات در این حوزه فراهم می‌نماید تا تهران از تجربیات این کشورها استفاده کرده و در صورت لزوم تجهیزات مورد نیاز را از طریق بستر شانگهای تهیه نماید.
تبادل تجربیات در حوزه امنیت سایبری هسته‌ای
در طی دو دهه اخیر حملات سایبری غرب به زیرساخت‌های هسته‌ای کشورمان موجب آسیب‌هایی به این دارایی‌های مهم شده است. به‌طورکلی نیز دورازذهن نیست که غرب همواره به دنبال خرابکاری در برنامه هسته‌ای کشورمان باشد. بدین ترتیب یکی از حوزه‌های موردتوجه در دوران مدرن، خرابکاری و حمله از طریق حملات سایبری است. هرچند این حوزه نیازمند امنیتی‌سازی خاصی است و انتقال تجهیزات از خارج از کشور حتی از طریق شانگهای را ناممکن یا سخت می‌کند. بااین‌حال انتقال تجربه و آموزش نیروها در حوزه امنیت سایبری می‌تواند همچنان موردتوجه قرار گیرد. تجربه 4 کشور هسته‌ای در این حوزه بسیار قابل توجه است و تبادل تجربیات در این حوزه می‌تواند در بستر شانگهای صورت گیرد.
تبادل دانشجو یا ایجاد مرکز تحقیقاتی مشترک
یکی دیگر از بسترهای حال حاضر سازمان همکاری‌های شانگهای، اتحادیه دانشگاه‌های اعضای شانگهای است. این اتحادیه وظیفه ترویج تحقیقات مشترک بین اعضا را بر عهده دارد. بدین ترتیب سازمان شانگهای بستر مناسبی برای افزایش همکاری در حوزه تحقیقات مشترک پیرامون فناوری هسته‌ای را در بر دارد. بدون شک افزایش همکاری با کشورهای عضو در این حوزه با افزایش دسترسی محققان ایرانی به زیرساخت‌ها و تجهیزات تحقیقاتی نیز همراه خواهد بود.
تبادل سوخت با اعضای هسته‌ای، استفاده از ظرفیت اورانیومی قزاقستان
یکی دیگر از مزیت‌های همکاری در بستر شانگهای، افزایش دسترسی ایران به منابع جدیدی برای تأمین سوخت نیروگاه‌ها است. با روند روبه‌رشد کشورمان در ایجاد نیروگاه‌های هسته‌ای و تلاش ایران برای توسعه برنامه هسته‌ای خود، نیاز به سوخت هسته‌ای نیز افزایش می‌یابد. این امر باتوجه‌به اهمیت راهبردی آن، نیازمند تنوع در مبادی تامین سوخت است که تحقق آن در بستر شانگهای ممکن است. از سویی ظرفیتی برای صادرات اورانیوم غنی شده کشورمان نیز پدیدار می‌گردد. ظرفیت دیگر شانگهای وجود ذخایر قابل‌توجه اورانیوم در قزاقستان است که علاقه بسیاری نیز در صادرات آن دارد. این منبع قابل‌توجه می‌تواند به جایگزینی برای معادن ایران در مواقع حساس و موردنیاز تبدیل گردد.
چین و فرصت سرمایه‌گذاری آن در صنعت هسته‌ای ایران
یکی از ما به ازاهای مهم ایران در قبال همکاری در شانگهای را می‌توان جلب‌توجه و سرمایه چین در تأسیسات نیروگاه‌های هسته‌ای در ایران باشد. این موضوع وابستگی ایران به روسیه را نیز کاهش داده و سرمایه قابل‌توجه و منافع مالی و امنیتی چین را در ایران دخیل خواهد کرد. اهمیت این موضوع در تجربه جنگ 12 روزه رژیم صهیونیستی علیه ایران و واکنش‌های روسیه در قبال احتمال تهاجم به نیروگاه هسته‌ای بوشهر نمایان شد. سرمایه‌گذاری چین در ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای منافع چین را به امنیت نیروگاه‌های هسته‌ای گره خواهد زد و برنامه هسته‌ای ایران را جلو خواهد برد.
تهیه تجهیزات و دورزدن تحریم‌های غرب در بستر شانگهای
اما مهم‌ترین خروجی ایجاد گروه کاری هسته‌ای در شانگهای، ایجاد فضایی برای تهیه تجهیزات موردنیاز برنامه هسته‌ای ایران است. بدون شک این اقدام با ایجاد اعتماد متقابل در میان اعضا و افزایش تصویر مثبت از برنامه هسته‌ای ایران در تصور مقامات کشورهای عضو ممکن است. در نتیجه شانگهای می‌تواند به محلی برای دورزدن تحریم‌های غرب در قبال برنامه هسته‌ای ایران تبدیل گردد.
جمع‌بندی
سوابق چند دهه همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و درز اطلاعات حساس برنامه هسته‌ای ایران و دانشمندان فعال در آن به سازمان‌های جاسوسی غربی، نشان‌دهنده ناممکن بودن تداوم همکاری با آژانس ذیل ماده سوم «NPT» است. از سویی پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای نتوانسته در برابر تجاوز آشکار علیه برنامه هسته‌ای ایران کارآمدی خود را نشان دهد. علاوه بر این، پیمان نتوانسته است دسترسی ایران به فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای را تأمین کند و در طول دهه‌های اخیر متأثر از نفوذ غرب بوده است. ازاین‌رو عضویت در «NPT» دستاوردهای لازم را به ارمغان نمی‌آورد.
در این نقطه ایران نیازمند جلب‌اعتماد کشورهای دوست و همکار همچون چین و روسیه و کسب پشتیبانی آن‌ها در قبال برنامه هسته‌ای خود است. سازمان شانگهای با بنیه و ریشه‌ای امنیتی و سوابق موفق در زمینه ایجاد ساختارهای چندجانبه، محل فعالیت این کشورهای دوست است. در نتیجه شانگهای را می‌توان بستر مناسبی برای ایجاد یک شاخه همکاری هسته‌ای در نظر گرفت. شاخه‌ای که محل ارائه همکاری شفاف از سوی ایران و کسب کمک‌های دانشی، تجهیزاتی و سرمایه‌ای از سوی کشورهایی نظیر چین است.
منابع
[1] تارنمای رسمی کاخ سفید در یوتیوب، پرزیدنت ترامپ در مراسم سوگند دادستان ناحیه کلمبیا شرکت کرد، 28 می 2025
https://www.youtube.com/watch?v=im5y3yC16WM
[2] تارنمای بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها، رویارویی با ایران قبل از انتخابات نوامبر، 31 آگوست 2020
https://www.fdd.org/analysis/2020/08/31/confronting-iran-before-the-november-election/
[3] اساسنامه سازمان همکاری شانگهای.
https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%202896/Part/volume-2896-I-50517.pdf
[4] روسیه 8 رآکتور هسته‌ای در ایران می‌سازد.
https://www.tabnak.ir/en/news/6509/russia-to-build-8-nuclear-power-plants-in-iran
[5] اساسنامه سازمان همکاری شانگهای.
https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%202896/Part/volume-2896-I-50517.pdf
